Ядвига Василевская: "Что делаем для наших близких, делаем для себя"

Жанчыны… Такія пяшчотныя, паветраныя, створаныя для і дзеля кахання… І такія нязломна моцныя, здольныя процістаяць не толькі буры – самому жыццю, Сусвету, калі нехта з іх блізкіх раптам трапляе ў бяду. Адкуль, скажыце, у іх з’яўляюцца дадатковыя, часам проста неверагодныя сілы? Маці, дзіця якой трапіла ў аварыю, зрушвае з месца пліту вагой у некалькі тон… Прыкаваная да пасцелі жанчына падымаецца, каб дапамагчы паралізаванаму мужу… Васьмідзесяцігадовая бабуля (ёй бы самой – клапатлівых родных ці сацыяльнага работніка!) гадуе маленькага ўнучка…

…Спавіты ў кучаравыя зараснікі вінаграду, ва ўсе колеры вясёлкі расфарбаваны квітнеючымі лілеямі, флёксамі, вяргінямі дворык Ядвігі Ігнатаўны Васілеўскай. Утульны і нейкі вельмі родны – дастаткова зачыніць за сабой уваходную брамку, удыхнуць паветра, сатканае з сотняў пахаў, з дапамогай якіх кветкі размаўляюць са светам, – і цябе накрывае ўсведамленне: ты – дома, ты – сярод сваіх. Хочацца прысесці на рыпучую прыступку ганка, прытуліцца да старой бярвеністай сцяны і расцярушыць па ветры застарэлыя думкі.
Нельга. Як утульна сябе ні адчувай, у чужым двары ты – толькі госць. Чалавек старонні, выпадковы.
Так што годзе любавацца кветачкамі – самы час пастукацца ў дзверы…
Насустрач выходзіць гаспадыня дома. Няўжо гэтай жанчыне сёлета 80? Прамая пастава, малады – гадоў 65, не больш – твар. І вочы – жывыя, цікаўныя…
– Праходзьце, – запрашае яна. – Сядайце, калі ласка. Расказаць пра маё жыццё? Дык няма пра што – жыла, працавала…
…Недзе на сярэдзіне размовы нас перабіваюць – у дом забягае васьмігадовы хлопчык:
– Бабуля, аўталаўка прыехала!
Па энтузіязму, з якім ён паведамляе гэтую навіну, няцяжка зразумець: бабуля паабяцала купіць нешта смачненькае…
Дыслакацыя тэрмінова мяняецца: Ядвіга Ігнатаўна спяшаецца да крамы на калёсах, а ў мяне з’яўляецца-такі аказія спакойна пасядзець на прыступках ганку…
Пераглядваю зробленыя запісы:
Я – з Індрубкі, карэнная, так бы мовіць, жыхарка. Тут нарадзілася, тут і памру. Маці, Марыя Казіміраўна, была з Байкан, а па татавай лініі – усе індрубскія. Хаця дзядуля шмат гадоў пражыў у Літве.
Пасля першай вайны ў нашых мясцінах, па якіх пракаціўся нямецка-расійскі фронт, панаваў моцны голад, і дзед пасунуўся ў заробкі на Літву. Уладкаваўся там няблага і праз нейкі час выклікаў да сябе брата з сям’ёй. Потым – майго тату, тады дзевяцігадовага хлопчыка. У Індрубку тата вярнуўся ўжо дваццаціпяцігадовым. А дзед… Дзед застаўся там. Прытуліўся, пэўна, да нейкай удавы. Хаця калі зусім састарэў і стаў, відаць, непатрэбным, вярнуўся ў сваю хату – можа, у 1948-ым? Бабулі ўжо даўно не было – яна памерла з тыфу ў 1942 годзе. Добра памятаю яе пахаванне: немцы баяліся заразы, таму не дазволілі “скаплення народу”, забаранілі нават спевакоў, так што ў апошні шлях бабулю праводзілі толькі мы – яе дзеці і ўнукі …
Мой тата, Ігнат Казіміравіч, вярнуўся з Літвы ў пачатку 30-ых гадоў. Бацькоўскае поле, на шмат гадоў пакінутае без мужчынскіх рук, прыйшло ў заняпад, зарасло пустазеллем. Запусценне выглядала скрозь прарэхі гумна ды хлевушкоў для жывёлы…
Тата купіў коней, новую вупраж і стаў наводзіць парадак на зямлі і на панадворку. Працаваў ад цямна да цямна – спаў па чатыры гадзіны. Але час на тое, каб ажаніцца, вядома ж, знайшоў. Першай яны “купілі” мяне. Потым нарадзіўся брат Франэк, за ім – сястра Вера…
Далейшы сцэнарый падзей быў аднолькавым для ўсіх: саветы з іх абагульненнем зямлі і маёмасці, немцы з плёткай і аўтаматамі…
Пасля вызвалення Беларусі тату забралі на вайну. Вярнуўся ён інвалідам – у 1947 годзе памёр у бальніцы ў Каменцы. А ў нашай хаце атрымала пастаянную “прапіску” нястача. Мы з мамай, як маглі, змагаліся з бядотай – з чатырнаццаці гадоў я стала хадзіць у брыгаду: сушыла сена, палола поле, жала, капала бульбу і буракі, зімой – здабывала торф… Працавала нароўні з дарослымі – і нароўні з імі атрымлівала амаль што пустыя “палачкі”…
Брыгадзір, бачачы нашы з мамай адчайныя спробы неяк звесці канцы з канцамі, прапанаваў мне перайсці ў малакавозчыцы. Ого! На гэтай рабоце за месяц можна было атрымаць 45 працадзён – ясная справа, я з радасцю ўхапілася за прапанову…
У гэтым месцы мае запісы абрываюцца. Устаю з наседжанага месца, падыходжу да брамкі і выглядваю на вуліцу – Ядвіга Ігнатаўна вяртаецца з поўным пакетам прысмакаў у руках. Ідзе шпарка, лёгка – нібы маладая. Побач, стараючыся патрапіць у яе хаду, той самы хлопчык – правая шчочка прыкметна акруглілася ад засунутай у рот цукеркі…
На гэты раз ён прадстаўляецца:
– Арцём…
– Пацеха мая, – удакладняе Ядвіга Ігнатаўна.
– Аднаму – восем, другой – восемдзесят, лічы, аднаго ўзросту, – смяецца яна. – Вось пражыць бы яшчэ хаця пару гадкоў, каб Арцёмка падрос. Каб пакідаць яго было спакайней. Цяжкавата мне з ім давялося – сунулі ў рукі сямімесячнае немаўля, і рабі, што хочаш. Што праўда, то праўда – цяпер гадаваць дзяцей нашмат лягчэй – памперсы ёсць розныя, сумесі, па-навуковаму складзеныя… Але ж ніхто не падмяніў ні разочку – і ў дзень, і ноччу я пры малым. Ды яшчэ, каб на добрае… Страшны біч быў занесены над Арцёмкам – ён нарадзіўся з адхіленнямі, і ўрачы папярэдзілі мяне: хадзіць не будзе, размаўляць не будзе, зубкі не вырастуць… Не хацела я ў гэта верыць. І не верыла! Расцірала, як ведала, ягоныя ножкі, дзёсначкі масажыравала… У 10 месяцаў мой хлопчык зрабіў першы крок. І зубкі вылезлі. І размаўляе добра. У школе, не буду маніць, зорак з неба не збірае, але пашчасціла яму трапіць да сапраўднай настаўніцы – Галіна Іванаўна Бяйдук умее каля дзяцей хадзіць, цярпення ў яе для кожнага хапае. Арцёмка любіць сваю настаўніцу і стараецца, як можа. Іншая справа, што я – не заўсёды яму памочнік. Вершы вывучыць ці пісьмо праверыць – гэта, калі ласка, а з арыфметыкай не спраўляюся. Нас жа вучылі па-іншаму – у слупок складалі ды адымалі. А яны цяпер усё праз іксы ды ігракі… Віктар Арцёму дапамагае, ягоны бацька. Вось толькі ён з сямі да сямі на працы – у лясгасе працуе, не заўсёды мае час…
Да вучобы Арцёмку хіну, але не моцна гарую, што ён не выдатнік – не ўсім жа вучанымі быць, нехта павінен і на зямлі працаваць, ці на заводзе…
Чуллівы мой унучок. Уразлівы. Заходжу неяк дадому, па тэлевізары Зыкіна спявае “Мама, милая мама, как тебя я люблю…”. Арцёмка ўткнуўся носам у фіранку і хліпае – слёзкі, як пацеркі, кацяцца…
У другі раз я яму казку чытала. І там таксама пра маму было. Вырваў з рук кніжку. “Дрэнная казка, не чытай яе, бабуля, болей ніколі”, – кажа. Не буду, дзетанька, – мы з табой іншую казку знойдзем. Пра бабулю і ўнучка…
Жанчына надоўга замаўкае. І ў цішыні, якая паступова накрывае нас “з галоўкай”, адчайна саланаваты прысмак…
– Ядвіга Ігнатаўна, – нарэшце не вытрымліваю я. – Давайце вернемся ў пачатак пяцідзясятых. У той радасны момант, калі ў вас з’явілася магчымасць зарабляць за месяц ажно 45 “палачак”…
– Давайце, – з гатоўнасцю згаджаецца яна. – А то нешта размякчэла я занадта…
Зарабляць-то зарабляла. Тым больш, што на працадзень тады ўжо пачалі па 10 капеек налічваць… Але ж гэтыя капейкі даваліся мне працай не па сілах. Двойчы на дзень, раніцай і вечарам, трэба было загрузіць бідоны з малаком на воз (увесь надой фермы), завезці іх у Астравец на малаказавод, выгрузіць і перацягаць на сепаратарную. Вечарам вярталася дадому без рук і без ног. А яшчэ каня трэба было завесці на пашу за два кіламетры. І раніцай забраць. На такой працы стаміўся б і мужчына… Але ж жыць трэба было…
Падрасла, нарэшце, і наша Вера, пайшла на ферму. Толькі ў яе там не зладзілася – кінула, паехала ў Вільню, уладкавалася за няньку.
Брат вывучыўся на трактарыста. А я ўсё бідоны цягаю…
Мае равесніцы ўжо даўно замуж павыходзілі, а на мяне ў мужчынскім бушлаце ды кірзавых ботах хлопцы не асабліва заглядаліся. Хоць, можа, і не ў вопратцы зусім справа – мела ж і я выхадную сукенку! – пасагу за мной было – круглы нуль!..
Аднойчы я ўсё ж закахалася. У хлопца, які быў са мной добрым. Прынамсі, так мне падавалася. Пакахала, паверыла. І ён да мяне – з пяшчотай. Пакуль не зацяжарыла…
Сказала яму, а ён у адказ: “Адкуль я ведаю, што гэта маё?”
Не даказвала, не скандаліла – сцялася ўся і пайшла. Ён яшчэ гаварыў нешта ўслед, але я ўжо не чула… Сама… Выцягну, выцярплю… Жылы парву, а раду дам…
Ганьбы баялася моцна. Гэта сёння няма розніцы – замужам ці не, а тады… І галавы не падняць…
Але пальцамі ў мяне не тыцкалі. Можа, таму, што мне ўжо бралася пад трыццаць? Ды і бачылі людзі – у вёсцы ж кожны навідавоку – як жыву, як працую, як сябе паводжу…
Нарадзіўся ў мяне сынок. Мечыслаў. Напачатку мама дапамагла – малога ўзялася даглядаць, а я да сваіх бідонаў вярнулася. А потым купіла я сабе – дзякуй Богу, хапіла розуму – гэтую вось хатку. Узяла пазычку ў калгасе і купіла. Новы дом не “выцягнула” б, а стары – самае тое. Перабралася і стала паціху правіць: выкапала падвал, склала хляўчук, пераклала печ – папрыгажэў мой дамок, сядзібай стаў. Жывём мы з сынам ды радуемся. Даглядаць за малым згадзілася бабка- суседка, ды і я змяніла работу – перайшла даяркай на ферму “Індрубка”. Цяжка, канешне, – даілі ж уручную, гной віламі выцягвалі. Але ж на дваіх трэба было зарабляць. І зарабляла – я ж цягучая, жылістая…
А потым да мяне “напаўдом” прыйшоў чалавек – я ж ужо не была беспасажніцай, сваю хату мела. І на трыццаць шостым годзе нарадзіла другога сына, Віктара.
Муж быў як муж. Як большасць вясковых мужчын… Усяляк даводзілася… Дванаццаць гадоў таму ён памёр.
Старэйшы сын даўно паспеў ажаніцца, свой дом пабудаваў. І каля дома. Гляджу на Мечку і радуюся – усё ў яго, як у людзей. А Віця ўсё дабраць сабе ніяк не можа. І трыццаць стукнула, і трыццаць пяць. Бабылём застанецца – няйнакш…
Ажно аднойчы прывозіць ён дахаты прыгожую дзяўчыну. “Кахаем адзін аднаго, – кажа яна мне. – І хочам пабрацца”. А мае ж вы дзеткі! Няхай вас Бог любіць – вось вам маё блаславенне.
Пажаніліся, сталі жыць у Астраўцы. І стала я заўважаць, што не ўсё ў іх у парадку. Бяда-бедачка з гарэліцай. Паўбяды, каб ён, а тут… Спрабавала нават з сынам пагаварыць пра гэта. “Самі разбярэмся”, – буркнуў.
…Аднойчы Віця вярнуўся вечарам з працы, а ўвайсці ў кватэру яму не ўдалося. Стукаў, грукаў – ніякага адказу. Віця разбіў фортку, адчыніў акно і забраўся ў дом. Жонка была мёртвая. А ў калясцы заходзіўся ад крыку яго чатырохмесячны сын…
Тры месяцы сын яшчэ пражыў у Астраўцы. А потым сабраў рэчы, узяў на рукі Арцёмку і прыехаў у Індрубку… Жывы “вузельчык” перадаў мне. Прытуліла да сябе сямімесячнага ўнучка – шкада, словамі не выказаць. А ў вушах прароцтва ўсплыло. Даўняе. Мы тады яшчэ толькі-толькі ў свой дом перабраліся. “Трое дзяцей у цябе будзе, жанчынка, – сказала мне цыганка. – Замуж ты хутка выйдзеш і народзіш яшчэ аднаго сына. А потым раптам яшчэ хлопчык знойдзецца. Не магу растлумачыць адкуль – не бачу. Але дакладна ведаю: з’явіцца…”
З’явіўся. Неданошаны, хворы. На штучным кармленні. Нічога, і гэта выцягнула неяк – кажу ж вам: двухжыльная… Вунь ён якім ужо стаў! Эх, яшчэ б хаця пару гадочкаў… Колькі Віцю прашу: “Ажаніся нарэшце…”
– Жонку знайсці – не праблема, – адказвае. – А вось маці для сына – амаль немагчыма. Ніхто яго не будзе любіць мацней, чым ты, мамка…
Ну што ты будзеш рабіць! Жывём далей.
Адно зразумела: калі табе суджана пражыць няпроста, то можаш быць упэўненым адразу: адтрубіш суджанае ад званка да званка. І яшчэ адно: усё, што мы робім для нашых блізкіх, не можа быць празмерна цяжкім, бо ў нейкай ступені мы робім гэта для саміх сябе.

-------------------
Ганна ЧАКУР.
Фота аўтара і з сямейнага архіва Я.І. Васілеўскай.