О родной земле и национальных традициях рассказывает белорусская литовка

13:47 / 22.04.2019
Дзе чалавеку добра, утульна, спакойна: там, дзе ён нарадзіўся – ці там, дзе жывуць яго родныя? А можа, там, дзе ён атрымаў прызнанне – ці там, дзе яго разумеюць? Напэўна, там, дзе ён адчувае сябе сваім, калі навакольныя не зважаюць на колер скуры, адметныя рысы твару, асаблівасці мовы, звычкі… Тады і дыхаецца лёгка, і спіцца салодка, і працуецца добра, і жывецца мірна – ПАД АДНЫМ НЕБАМ
А калі такіх любімых месцаў, якія сталі роднымі, у чалавека некалькі? У гэтым выпадку кожнае з іх займае асобны куточак у душы – як у нашай гераіні.

Родныя і знаёмыя яе называюць Онай, а ў пашпарце яна – Ганна. Дзіўна? Толькі для тых, хто не ведае, што імя Ганна па-літоўску гучыць Она. Гэтыя два імені выдаюць паходжанне іх уладальніцы: Ганна Браніславаўна Шармукшнене нарадзілася на Астравеччыне – на адным з хутароў Гервяцкага краю, землі якога спрадвек насяляюць этнічныя літоўцы. 

Ганна Шармукшнене.jpg


Да каранёў

Ганна Браніславаўна нара­дзілася на хутары ля вёскі Гіры, пазней яе бацькі пераехалі ў вёску Петрыкі. Адсюль падлеткам наша гераіня паехала вучыцца ў тады яшчэ Літоўскую ССР  і засталася там на доўгі час, сюды ж, у Петрыкі, яна і вярнулася – праўда, ужо ў сталым узросце.

– Мы не прыезджыя, мы карэнныя: нашы дзяды і прадзеды нарадзіліся і жылі тут, – тлумачыць маці Ганны 95-гадовая Марыя Юльянаўна Мажэйка, вядомая на Астравеччыне і далёка за яе межамі народная майстрыха і самая старэйшая ўдзельніца фальклорнага гурта «Жыльвіціс». – Гэта наша родная зямля.

Народная майстрыха старэйшая ўдзельніца Жыльвіціса Марыя Мажэйка.jpg

Гервяцкія землі насяляюць не проста літоўцы па паходжанню – яны захавалі і да сённяшняга часу зберагаюць нацыянальныя традыцыі і мову свайго народа. 

– Тут ва ўсіх навакольных вёсках размаўляюць па-літоўску, добра ведаюць рускую і беларускую мовы,– расказвае Она. – Так было і раней. І ў Гірскай школе  мы вучыліся на рускай мове, а другой у нас была літоўская. Вучыць нас прыязджала настаўніца з Літвы. 

Аднак скончыць гэту школу Оне, як і многім яе землякам, не давялося. Калі ў Гірах перасталі выкладаць літоўскую мову, бацькі пачалі адпраўляць дзяцей вучыцца ў Літву – там яны жылі ў інтэрнатах, а на радзіму прыязджалі толькі на канікулы.

– Для нас было важна, каб дзеці ведалі родную мову, – гаворыць  маці Ганны. – Як і не паўставала для нас пытання нацыянальнасці: у польскія часы, калі не згаджаўся, каб у метрыках запісвалі нацыянальнасць паляк, – ставілі прочарк. У мяне і маіх родных па дакументах нацыянальнасці не было – мы ж літоўцы.

Прадаўжальніца народных традыцый

Ганна, як і Марыя Юльянаўна, з’яўляецца захавальніцай песеннай літоўскай культуры Астравеччыны: яна чацвёрты год разам з маці спявае ў фальклорным гурце «Жыльвіціс», што створаны пры цэнтры літоўскай культуры ў аг. Рымдзюны. 

Фальклорны гурт Жыльвіціс. Першая злева Ганна Шармукшнене другая злева Марыя Мажэйка.jpg

Крайнія злева Ганна Шармукшене і яе маці Марыя Мажэйка

– Мы спяваем песні нашых мацярок  і бабуль, – гаворыць Марыя Мажэйка. 

– Гэта народныя песні, спяваць якія вельмі цяжка – трэба перадаць іх самабытнасць – без інтэрпрэтацый, – рэзюмуе Ганна. – У мамы цудоўна атрымліваецца, а мне яшчэ вучыцца ды вучыцца.

Она спявае не толькі ў «Жыльвіцісе» – яна ўдзельніца вільнюскага песеннага калектыву «Вайворыкшце» («Вясёлка»). Такую назву ён атрымаў з-за рознамоўнага рэпертуару: з літоўскімі, польскімі, рускімі, беларускімі, чэшскімі, эстонскімі песнямі, – з якім гурт часта га­ст­раліруе за межамі Літвы.

– Она сціпла гаворыць пра свае таленты – у яе не толькі голас цудоўны, яна і майстрыха адмысловая, – расказвае загадчык аддзела культуры і адпачынку аг. Рымдзюны Наталля Бялячыц. – Каб вы бачылі, як яна прыгожа шые, вяжа… Она дакамлектавала касцюмы «Жыльвіціса»: якіх элементаў не хапала – дарабіла і заўсёды сочыць, каб надзетыя яны былі па ўсіх правілах.  

Пра творчую натуру і адданасць нацыянальным традыцыям гаворыць і колішняя прафесія жанчыны. Яна працавала майстрам на прадпрыемстве мастацкіх промыслаў і сувеніраў «Дована» – вырабляла там літоўскія нацыянальныя сувеніры.

Сувенірныя літоўскія лялькі зробленыя Ганнай на Доване.jpg

– А народныя рамёствы і ў беларусаў, і ў літоўцаў аднолькавыя: ткацтва, салома- і лазапляценне, вязанне… – гаворыць наша зямлячка Ганна Шармукшнене. – Адрозніваюцца вырабы толькі каляровай гамай ды ўзорамі. Дарэчы, нацыянальныя касцюмы на Гродзеншчыне і ва Аўкштайціі (раёны Вільнюса, Ігналіны, Уціна) вельмі падобныя.

Дзукі – дыялект мясцовых літоўцаў

Ганна Шармукшнене расказала, што жыхароў розных рэгіёнаў Літвы можна з лёгкасцю пазнаць па дыялектах, аб’ядноўвае якія літаратурная мова. 
Напрыклад, у Жэмайціі (раён Клайпеды) дамінуе латвійская гаворка; жыхары Сувалкіі (раён Каўнаса) ўжываюць шмат пала­нізмаў – гэты дыялект найбольш падобны да літаратурнай лі­тоў­скай мовы; Дзукіі (раён Варэны, Алітус) ўласціва вымаўленне  слоў, у якіх замест гука «д’» ужываецца афрыката «дз».

– Дыялект беларускіх літоўцаў Астравецкага краю – дзукі, – тлумачыць Ганна Браніславаўна. – Гэта архаічны дыялект! Дарэчы, у беларускай і літоўскай мовах ёсць шмат падобных слоў, – працягвае мая суразмоўца і пачынае пералічваць: дзед – дзедас, сядзіба – содзьіба, кубак – кубкяліс… Нават назвы святаў народных падобна гучаць: Каляды – Каледос, Вялікдзень – Велікос, Івана Купалы (Яна) – Йонінес Масленіца па-літоўску Ужгавенес – ад слова «гавець».

А вось гэтыя словы для Оны самыя галоўныя ў жыцці: мама, сунус (сын), сесуо (сястра), драўге (сяброўка).

Цікавую моўную адметнасць маюць літоўскія імёны і прозвішчы. 

– Большасць мужчынскіх імён і прозвішчаў утрымліваюць на канцы літару «с» – Гінтарас Мараўс­кас, – прыводзіць прыклады Ганна.

– А вось жаночыя прозвішчы маюць дзве асаблівасці: па-першае, яны не скланяюцца, а па другое, іх «канчаткі» залежаць ад сямейнага становішча  ўладальніцы: калі дзяўчына – будзе Мажэйкайце, а калі замужняя жанчына – Мажэйкене. 

Імя па бацьку літоўцы не ўжываюць – не пішацца яно і ў пашпарце.

Цэпеліны з розным начыннем

– Рэгіёны Літвы адрозні­ваюц­ца не толькі дыя­лек­тамі, але і  нацыянальнай кухняй, – знаёмячы з лі­тоў­скімі  стравамі, расказвае Она. 

– Напрыклад, адметная страва Аўкштайціі  – кугеліс (бульбяная баб­ка з тварагом), у Жэмайціі – жэмайчу (бліны з бульбянога пюрэ з паштэтным начыннем), у Дзукіі – грэчневая бабка, Сувалькія адметная ўнікальнымі сырамі.

Кугеліс.jpg

Кугеліс

А вось добра вядомыя і любімыя на Астравеччыне цэпеліны ў Літве робяць не толькі з мясным, але і з розным іншым начыннем – агароднінай, тварагом, грыбамі.

Да адмецінак літоўскай кухні яшчэ можна аднесці ведэрай (у беларусаў – кішка, начыненая бульбай); халодны бурачны суп на кефіры шалцібаршчай; знакаміты сухі торт «Шакоціс», які можа захоўвацца да паўгода; моцны (да 75%) старажытны спіртны напой жальгірыс і медус (медавуха). Палюбіліся літоўцам і сталі кулінарным здабыткам Тракайскага рэгіёну караімскія піражкі з мясам – кібінай.

– А яшчэ ў Літве здаўна пякуць вельмі смачны чорны хлеб – «Каўна дуона» ён называецца, – гаворыць Она. – Гэты хлеб можна захоўваць да месяца. Дарэчы, ён чымсьці падобны да нашага «Радзівілаўскага».

Хлеб.jpg


Пра суседзяў

Першай сталіцай Літвы быў невялічкі горад Кернава.

Нацыянальны сімвал – белы бусел.

У Літвы ёсць уласны водар – араматычны сродак «Пах Літвы». Яго стварылі як сімвал ідэнтычнасці краіны – такі, напрыклад, як гадзіннік і Швейцарыя.

Міжнародны кірмаш народных мастроў Казюкі, які стаў брэндавым святам беларускага Гродна, ладзіцца таксама і ў Літве і мае такую ж назву – Казюкас.

Кірмаш Казюкас у Вільнюсе.jpg

Нацыянальны від спорту – баскетбол. Ва ўсіх жылых кварталах літоўскіх гарадоў ёсць баскетбольныя пляцоўкі. У дзяцей гэта любімая гульня.

У Вільнюсе створаны ананімны фонд арэляў – гэта ініцыятыва, якая мае мэтай развешваць па горадзе арэлі як сродак рэлаксацыі.

У сталіцы Літвы ёсць вуліца Гарадской сцяны, якая знаходзіц­ца… унутры пад’езда жылога дома. Гэта рэшткі колішняй гарадской сцяны, знойдзеныя на раскопках.

Калі трапіце ў Літву

– Акрамя палацаў, касцёлаў, Куршскай касы, рэспублікі Ужупіс (Зарэчча), што ў гістарычным цэнтры Вільнюса, Літва знакамітая гарой Крыжоў, што непадалёк ад Шауляя, – расказвае Ганна Шармукшнене. 

Гара Крыжоў.jpg

– Гэтае месца лічыцца святым, туды прыязджаюць паломнікі з розных краін, каб паставіць крыж і папрасіць Усявышняга аб нечым або падзякаваць Яму. Часта на крыжы прычапляюць запіскі, ружанцы. 

Дарэчы, падобная традыцыя ёсць у армян – яны ў знак удзяч­насці Богу ставяць хачкары, праў­да, не ў нейкім асобным месцы.
 
У Друскінінкаі карыстаецца папулярнасцю замежных турыстаў Грута паркас (парк «Грутас») – гэта своеасаблівы музей савецкага часу. Туды звезены скульптуры і бюсты правадыроў СССР, камунараў, ёсць бібліятэка, дзе сабраны кнігі і дакументы таго перыяду, якія тычацца Літвы.

Грута паркас.jpg

– У парку іграе музыка савецкіх часоў. Турысты могуць перакусіць у савецкай сталовай. Словам, калі хочаце пабываць у СССР – едзьце ў Грута, – працягвае знаёмства са знакамітымі мясцінамі краіны Она. – Надзвычай унікальная прыгожая прырода ў парку Марку­чай  – у народзе гэта месца назы­ваюць Пушкіноўка.

Для Ганны Шармукшнене аднолькава дарагія дзве краіны – і Беларусь, у якой нарадзілася, і Літва, дзе прайшла значная частка яе жыцця. Цяпер жанчына жыве на дзве стараны: у родныя Петрыкі яна вярнулася сем гадоў таму даглядаць састарэлую маці, а ў Вільнюсе ў яе жыве сын з сям’ёй.

– А радзіма мая тут, дзе нара­дзілася, – разважае Ганна Бра­ніславаўна. – Ведаеце, у снах часта бачу бацькоўскую хату – не гэту, петрыкаўскую, а тую, у якой нарадзілася, – хутарскую. 

Бабуля з дзядулем Оны Разалія і Юльян Петрыкі (х.Гіры).jpg

Бабуля і дзядуля Ганны Разалія і Юльян Петрыкі



Текст:
Фото: Рита Дремо, из интернета