История страны – в истории семьи Ленкевичей
09:14 / 14.01.2019
Гісторыя бывае рознай. Ёсць тая, што ў падручніках – там даты, правадыры, героі. А ёсць гісторыя звычайнага чалавека, які воляй лёсу трапіў у водаварот вялікіх падзей. І калі гэтыя дзве гісторыі, вялікая і асабістая, пераплятаюцца, – тады, на мой погляд, і з’яўляецца сапраўдная, не падфарбаваная ні ў чорны, ні ў ружовы, праўда пра падзеі, якія называюць гістарычнымі.Менавіта праз гісторыю такога чалавека, Івана Рафалавіча Лянкевіча, мы спрабуем паглядзець на дату, якую адзначаюць у гэтыя студзеньскія дні – 100-годдзе стварэння БССР.
Расказвае сын Івана Рафалавіча, настаўнік гісторыі, былы старшыня раённага Савета дэпутатаў і дырэктар Гудагайскай сярэдняй школы Віталь Іванавіч Лянкевіч, які ведае свой род да пятага калена.
Дзяды
– Мы, Лянкевічы, – байканскія. Хоць прапрапрадзед Аляксей прыйшоў сюды аднекуль з-пад Вільні пасля адмены прыгоннага права.
А прапрадзед Іосіф, ведаю, быў «дырэктарам», як у «Новай зямлі» Коласа: вучыў дзяцей у зімовы час.
Мой прадзед Адам Іосіфавіч Лянкевіч удзельнічаў у баях за вызваленне Балгарыі ў руска-турэцкай вайне. З вайны вярнуўся не вельмі здаровым і хутка памёр. У яго жонкі засталося два сыны: старэйшы Антон, які нарадзіўся ў 1891 годзе, і мой дзед Рафал нарадзіўся ў 1896 годзе.
Калі пачалася Першая сусветная вайна, абодвух прызвалі ў войска. Калі яны з’явіліся на перасыльны пункт, там ці то нехта спагадлівы трапіўся – пашкадаваў удаву, што абодвух сыноў на вайну выпраўляе, ці правіла тады такое было – але аднаго з хлопцаў вырашылі пакінуць дома на гаспадарцы. Так Рафал застаўся з маці, а Антон пайшоў на фронт. Ён удзельнічаў у знакамітым Свянцянскім прарыве. А ў 1917 годзе іх знялі з фронту адправілі на Петраград.
Але да Петраграда Антон не дайшоў: пад Псковам у горадзе Порхаў трапіў у лазарэт. Там і застаўся. Мо, і збіраўся дахаты вярнуцца, але ў 1921 годзе Заходняя Беларусь стала часткай Польшчы – тут стала граніца. Маці з братам нават не ведалі, ці жывы ён.
Сустрэўся ён з братам толькі ў 1944 годзе, калі Астравеччыну вызвалілі ад немцаў.
А дзед Рафал застаўся на гаспадарцы. Дакупіў зямлі, лесу, ажаніўся. Інструмент розны любіў. Расказваў, як у яго з’явіўся па тым часе небывалыя прылады: грунтвага і тэбаль – свердзел-«пяцёрка», якім можна было рабіць вялікія адтуліны, напрыклад, для мацавання страпілаў. У 1915 годзе немцы на акупіраванай тэрыторыі мясцовае насельніцтва абавязалі пастаўляць ім правіянт. А жонка дзеда Рафала, баба Караліна, вырашыла «схімічыць»: разбавіла малако вадой. Немец праверыў лактометрам – і падман раскрыўся. Вырашылі пакараць не жанчыну, а гаспадара – ён жа за парадак у хаце адказвае: адправілі яго на тыдзень на работы. Дык дзед Рафал і там умудрыўся выменяць у немцаў гэтыя інструменты. Гэтыя нямецкія прылады ў мяне і сёння ёсць – як памяць пра дзеда.
Рафал Лянкевіч са сваёй другой жонкай Станіславай
Савецкую ўладу, калгасы дзед успрыняў спакойна. У Заходняй Беларусі іх, па сутнасці, пачалі ствараць напрыканцы саракавых гадоў, да вайны не паспелі разгарнуць як след калектывізацыю. Да таго часу яны ўжо пабачыліся з братам Антонам, які асеў у Расіі. Той расказаў, што ўсё ідзе да калгасаў, параіў не супраціўляцца – даражэй будзе. Дзед Рафал прадаў добрага жарэбчыка, купіў слабенькую кабылку, ровар – яго не калектывізуюць!
І тое, што сын падаўся ў актывісты – сам уступіў у калгас і іншых агітаваў, – яго моцна не турбавала. «Я, – сказаў, – зямлю для цябе купляў – ты ж мой спадчыннік. А калі табе не трэба – то і мне навошта?». Таксама ўступіў у калгас, аддаў зямлю, каня. Працаваў конюхам. Але кожны раз, як ішоў даглядаць калгасных коней, свайму ў рэзгінах нёс з уласнага гумна сена…
Бацькі
– Пасля аб’яднання Заходняй і Усходняй Беларусі, да таго часу, як Літва ўвайшла ў склад Савецкага Саюза, па нашай тэрыторыі праходзіла граніца, і непадалёк ад Байканаў была пагранічная застава. Жонка яе камандзіра і афіцэры заставы займаліся з мясцовай моладдзю: вучылі рускай мове, бо яны ведалі пераважна польскую, развучвалі песні, ладзілі пастаноўкі. Сярод тых маладых людзей быў і мой бацька, Іван Рафаілавіч Лянкевіч 1923 года нараджэння.
Савецкую ўладу ў нашым раёне спрабавалі ўсталяваць яшчэ да вайны, у 1940 годзе: першым старшынёй Байканскага сельсавета быў Людвік Мацвеевіч Пыж. Калі прыйшлі немцы, ён знік – не-дзе хаваўся, і з’явіўся толькі пасля вызвалення. Яго зноў прызначылі старшынёй сельсавета, а сакратаром – майго бацьку, як найбольш адукаванага: па-руску чытаць і пісаць умеў. У 1946 годзе бацька ўжо стаў старшынёй.
Тады ж, у 1946 годзе, яны ажаніліся з маці, Лідзіяй Міхайлаўнай, у дзявоцтве Ларыонавай. Яе сям’я жыла на Смаленшчыне. У 1941 годзе, пасля знакамітай Смаленскай бітвы, іх маці выводзіла з акружэння чырвонаармейцаў. Нехта выдаў немцам – і бабулю расстралялі. Сіротамі засталіся тры дзяўчынкі: мая маці была старэйшай, ёй на той час было чатырнаццаць гадоў, Паліне – адзінаццаць, а, Клары – тры. Калі ў навакольных лясах з’явіліся партызаны, маці з сяброўкай вырашылі ісці ў атрад. Але ж трэба здабыць зброю! Яны нацягнулі на лясной дарозе дрот у чаканні немца. На іх шчасце ехаў матацыкліст – і адзін: дротам яму перарэзала горла. Дзяўчаты, забраўшы вінтоўку, парабелум і планшэтку фашыста, рушылі да партызанаў. Усю вайну маці партызаніла, а пасля вызвалення напісала заяву з просьбай адправіць яе на фронт. Але яе накіравалі ў толькі што вызваленую Заходнюю Беларусь аднаўляць савецкую ўладу. Маці працавала дырэктарам школы-сямігодкі ў Дайноўцы – яна знаходзілася на месцы сённяшняга летніка «Ластаўка».
Дзед Рафал, які спакойна ўспрыняў калектывізацыю і тое, што сын падаўся ў камуністы, не дараваў яму, калі той ажаніўся з рускай: выгнаў маладых з хаты, у чым стаялі, не паглядзеў, што начальства праганяе. «Адпусціўся» толькі тады, як нарадзілася ўнучка, мая старэйшая сястра.
Старшынь сельсаветаў з мясцовых амаль што не было, і іх правяралі на лаяльнасць – здаралася, што і «засланых казачкоў» падсылалі: дапамажы, просіць, старшыня, я ад цягніка адстаў – і суне ў рукі сторублёўку. Ды ў бацькі заўсёды хапала ці то розуму, ці то інтуіцыі, ці то сумлення не трапіць на гэты «кручок» гэбістаў.
Дарэчы, за той час, што бацька працаваў старшынёй, ніводнага чалавека з сельсавета не рэпрэсіравалі. Калі ён бачыў, што над некім згушчаюцца хмары, дапамагаў выправіць адпаведныя дакументы і раіў выязджаць у Польшчу. І ўсё жыццё, пакуль ён жыў і ўжо нават калі памёр, нам з Польшчы на Ражаство і Вельканац прыходзілі віншавальныя паштоўкі.
Сельсаветы тады займаліся арганізацыяй калгасаў: актывісты ездзілі па вёсках, агітавалі, пераконвалі, угаворвалі... Людзі ісці не хацелі: баяліся і бандытаў, і калектыўнай гаспадаркі. Бацька расказваў, як аднойчы на сходзе падняўся самы бедны жыхар Байканаў: «Пан таварыш бальшавік, я не супраць калгасаў. Няхай будуць – але каб не ў нашай вёсцы». Гэта потым стала анекдотам, але такі выпадак быў на самой справе.
Небяспека актывістам у той час пагражала рэальная, і забойства падчас аднаго са сходаў – Калгушкіна і Ушакевіча – таму сведчанне. Той вечар, можа, і не закончыўся б так трагічна, ды ваенком, якога адправілі для аховы актывістаў, спалохаўся і выскачыў з хаты, калі пачалася страляніна – а ў яго ж быў кулямёт! Паранены Калгушкін з пісталета забіў аднаго бандыта, а на другім стрэле здарылася асечка – тут яго і зрашацілі бандыты. Тагачасны першы сакратар райкама партыі Язычэнка потым вучыў актывістаў: ніколі не ідзіце ў прэзідыум: выступілі – і сядайце ў залу, да людзей.
І на бацьку таксама засаду рабілі. Уратавала тое, што ён, вяртаючыся позна ўвечары са сходу, пашкадаваў фурмана, Імпаліта Пілецкага, які жыў бліжэй, і адправіў яго з канём дахаты, а сам пайшоў пешшу па сцежцы ўзбоч лесу – бандыты яго не заўважылі. Калі зразумелі, што ўпусцілі, прыйшлі да хаты. Сталі страляць. У хату бандыты сунуцца баяліся – ведалі, што завяжацца бой. А бацька, рыхтуючыся да горшага, даў маці пісталет, сам узяў двустволку… І раптам у дзверы пастукаліся – сусед, Стась Макарэвіч, прыйшоў на падмогу з шабляй і рэшатам гранат… Ужо весялей!
Бандыты пахадзілі па двары, пастралялі, нешта забралі – мусіць, правакавалі, чакаючы, што гаспадары выйдуць бараніць скарб. Калі сталі выдзіраць пчол, Макарэвіч рваўся «каго-небудзь паласнуць шашкай праз галаву», ды бацька не дазволіў. Але ў месячным святле яны пазналі аднаго з няпрошаных гасцей. Назаўтра ўзялі ўсю банду. Іх хацелі судзіць паказальным судом і расстраляць – каб быў урок для іншых. Але бацька стаў прасіць: «Калі вы іх расстраляеце, то і мне жыцця тут не будзе. Вазьміце лепш падпіску, што яны не будуць выступаць супраць савецкай улады – і адпусціце». Дзіўна, але яго паслухаліся. А потым яны з адным з тых «начных гасцей» нават выпівалі, а з другім парадніліся – шваграмі сталі. Во як у жыцці бывае…
Потым, як калгасы сталі ўзбуйняць, бацьку прызначылі старшынёй калгаса «Чырвоная зара». Аднак кіраваў гаспадаркай ён нядоўга. Расказваў: «Збяром ураджай, падлічым, колькі на працадзень людзям дадзім – а з раёна адна каманда за другой: здаць план, звыш плана… Людзей збіраем на сход і просім, хаваючы вочы: давайце прагаласуем, што не будзем атрымліваць збожжа на працадзень: горад трэба карміць…» А ўвечары прыходзіць суседка, што на ферме працуе, і кажа: «І я галасавала, як сказалі – але ж, Яська, ты ведаеш, што ў мяне сем душ сям’і. Чым мне іх карміць?» Кралі, хто што мог – а я на гэта вочы закрываў…»
У 1953 годзе мы пераехалі на станцыю Гудагай. Бацька стаў працаваць дырэктарам «Нарыхтоўзбожжа», маці – касірам на вакзале.
А ў 1957 годзе ён зноў узначаліў сельсавет, на гэты раз – Гудагайскі. І працаваў на гэтай пасадзе да 1972 года. У апошнія гады быў старшынёй прафсаюзнага камітэта ў калгасе імя Мічурына.
Пражыў нядоўга, памёр у 1979 годзе ва ўзросце 56 гадоў.
Ад бацькі на ўспамін таксама сякера засталася. У мяне цэлая калекцыя сякер, каля дваццаці штук, кожная – памятная, з нейкай гісторыяй. Спадзяюся, што і сынам маім, і ўнукам гэтая жывая гісторыя цікавай будзе…
