Як раней рабілі дошкі, даведаемся з чарговага этапа конкурсу “Дзедаўская прылада”
15:45 / 16.10.2025
«Памятаю, дошкі з таткам пілавалі. Іх на будоўлі шмат трэба – на сталяванне, на дзверы. Калоду ўскінуць на козлы спецыяльныя, шнуром лінію адаб’юць па ўсёй даўжыні. Піла вялікая, адзін уверх павінен цягнуць, другі ўніз. Ды татка і ўверх, і долу, мяне толькі просіць: «Ты, дзетка, глядзі, каб роўна ішло, па шнуры…»
Але нават пасля таго я не магла зразумець, як працуе вертыкальная піла. А цяпер канкурсанты ўсё дакладна растлумачылі і нават праілюстравалі! Вялікая пазнавальная сіла – наш конкурс!
Сёння, калі для апрацоўкі дрэва выкарыстоўваецца магутная і разумная тэхніка, сапраўды, цяжка ўявіць, што нашы продкі рабілі дошкі вось так: зацягвалі бервяно на двухмятровыя козлы, адбівалі роўную лінію – гэта, дарэчы, таксама тэхналогія. Пра яе падрабязна расказаў Генрых Лукашэвіч: трэба апаліць на вогнішчы альховую галіну, наматаць на яе льняны шнурок, каб добра перапэцкаўся ў сажу, затым на тарцах і пасярэдзіне бервяна зрабіць меткі, нацягнуць і рэзка адпусціць шнур – ён пакіне след, па якім і трэба рабіць распіл. Адзін пільшчык залазіў на козлы – яго галоўнай задачай было глядзець, каб піла ішла роўна па лініі, другі станавіўся ўнізе – яму было цяжэй, бо трэба было цягнуць пілу, ды яшчэ і пілавінне зверху сыпалася… І вось так, уверх-уніз, да бясконцасці, пакуль не атрымаюцца роўныя дошкі ці брус. Цяжка? Неймаверна!
«Неяк давялося пабываць на экскурсіі ў дрэваапрацоўчым цэху Астравецкага лясгаса, дзе бачыла цуды сучаснай тэхнікі, якія дазваляюць апрацоўваць дрэва з мінімальнымі фізічнымі затратамі і максімальна хутка. І здаецца, што піла на фотаздымку – з пячорнага стагоддзя, хоць на самой справе – усяго толькі з мінулага», – піша Наталля Блахіна.
Да таго ж піла гэтая адрознівалася ад звычайнай двуручкі, якой пілуюць дровы, не толькі даўжынёй – у вертыкальнай пілы яна складала каля 2-х метраў. Пётр Станкевіч паведаміў, што вугал заточкі зубоў у яе павінен быць спецыяльным, у 10 градусаў. Верхняя ручка – яна называлася румпель – даўжэйшая, ніжняя, скрынка, карацейшая і яе можна была зняць, калі пілу даставалі з прапілу.
Падобныя пілы з’явіліся на Русі толькі падчас праўлення Пятра І, да таго ўся дрэваапрацоўка вялася сякерай. Цар-рэфарматар стаў будаваць караблі, для іх патрабавалася шмат дошак і брусу – і спецыяльныя пілы, якія імператар разам з іншымі інструментамі тэхналогіямі спачатку прывёз з Еўропы, а затым наладзіў іх вытворчасць у Расіі, сталі добрым падспор’ем.
Але ж якая гэта была цяжкая праца! Аляксандра Працута знайшла звесткі, што два цесляры з усімі падрыхтоўчымі работамі з чатырох 7-мятровых бярвенняў за дзень маглі выпілаваць толькі восем плах.
Дарэчы, Леанарда Якель, якая сама карысталася многімі дзедаўскімі прыладамі, вертыкальнай пілы не бачыла. Але ўспомніла кадры з фільма «Пётр І», як там рабілі дошкі для караблёў, – і правільна адказала на пытанне.
Для Ларысы Гаваноўскай, наадварот, гэтае заданне цяжкасцей не склала, бо, па яе словах, з дапамогай такой пілы яе муж і свёкар, мудры чалавек і майстар на ўсе рукі, будавалі дом, у якім яна жыве і сёння.
Таццяна Бразевіч і Ірына Яновіч расказалі пра яшчэ адзін спосаб выкарыстання вертыкальнай пілы. Раней зімы былі марозныя, а вось халадзільнага абсталявання бракавала. І з дапамогай такіх піл зімой выпільвалі з замерзлых сажалак і азёраў вялікія брусы лёду, якія, добра ўкрытыя, забяспечвалі холад у лядоўнях і халадзільніках на фермах усё лета. Толькі «ніжнім пільшчыкам» служыў прывязаны груз, ды і захоўваць роўнасць лініі не патрабавалася.
Для нашых пастаянных канкурсантаў заданне аказалася і сапраўды нескладаным. Нехта скарыстаўся сваім вопытам, нехта – падказкай блізкіх, убачаным у фільмах, іншым дапамог інтэрнэт. У выніку ўсе адказалі правільна, хто больш, хто менш падрабязна. Таццяна Бразевіч, Аляксандра Працута, Ірына Яновіч, Генрых Лукашэвіч дапоўнілі адказы фотаздымкамі, уласнымі ці гістарычнымі. Прыгадалі цікавыя загадкі пра пілу, праўда, ужо не вертыкальную, а больш вядомую ўсім двуручку, прыказкі і прымаўкі, цытаты з мастацкіх твораў Аляксандра Працута, Таццяна Бразевіч, Ірына Яновіч, кадры з кінафільмаў – Леанарда Якель і Генрых Лукашэвіч… Дзякуючы агульным намаганням, пра вертыкальную пілу мы цяпер ведаем усё. Ці амаль усё…
А балы ў гэтым заданні конкурсу размеркаваліся наступным чынам: Аляксандра Працута – 6, Таццяна Бразевіч – 5, Ірына Яновіч, Ларыса Гаваноўская, Наталля Блахіна і Генрых Лукашэвіч – па 4, Пётр Станкевіч – 3, Рэгіна Дрэма і Леанарда Якель – па 2.
