Мы – людзі жывучыя

Нецікавых людзей не бывае. Напэўна, таму, што кожны з нас успрымае свет пад сваім, індывідуальным вуглом погляду. І там, дзе адзін бачыць толькі парыжэлыя рэшткі мінулагодняй травы, другі ў стане разгледзець і парасткі будучых кветак, і дзелавітага мураша, які цягне на сабе ўдвая большую паклажу, і незвычайнай афарбоўкі каменьчык…
Франц Антонавіч Юркойць, жыхар вёскі Кярняны, з такіх – з заўважлі-вых. Хаця, як сам ён сцвярджае, Юркойці – усе такія. А іх у Кярнянах, заўважым, – палова вёскі.

–Гэта цяпер палова, – удакладняе Франц Антонавіч Юркойць. – Таму што ў вёску прыехала шмат старонніх. А раней было: што ні хата, то жывуць у ёй Юркойці. А як жывуць – гэта ўжо пытанне.
Я вось сіратой рос – рана застаўся без бацькі.
Мой тата быў слынным у нашай мясцовасці кавалём. У яго многія кавальскаму майстэрству вучыліся. Вось і бацька Уладкі (ківок у бок Уладзіслава Вацлававіча Юркойця) таксама. Агароджу вакол касцёла хто зрабіў? Мой тата. А дапамагаў яму Вацлаў Юркойць, які ў той час як раз быў яго вучнем. Ручной работы агароджа. Каваная. З усялякімі выкрунтасамі – колцамі, ромбікамі, лісточкамі. І званы на касцёл таксама яны падвешвалі. Рыштаванні спецыяльна для гэтага ўзводзілі.
Памёр тата маладым. Разагрэўся да поту ў сваёй кузні, а потым выйшаў на скразняк і падхапіў запаленне лёгкіх. Тады ад запалення многія паміралі. Не было добрых лекаў. А тата яшчэ і з варнянскім аптэкарам нядобра быў – той, калі і меў якія лякарствы, дык не прадаў яму. Згарэў тата за тыдзень. І засталася мама адна, а на руках у яе – чацвёра дзяцей. Мне тады ішоў чацвёрты год, я па ліку ў сям’і – трэці, за мной яшчэ малодшая сястра. А праз некалькі месяцаў нарадзіўся пяты брацік...
Зямлі ў нас без малога 12 гектараў. Вось толькі працаваць на ёй не было каму. Мама наймала людзей, выкручвалася, як магла. Мне толькі-толькі споўнілася сем гадоў, калі яна стала вучыць мяне жаць – на ўсё жыццё засталася на мезенцы памятка аб гэтай навуцы. А жаць я ўсё ж навучыўся. І потым, калі ўзнікала патрэба, жаў на людскіх палетках. У пана Сайкоўскага з Філіпан, да прыкладу.
Мне і сёння незразумела, чаму некаторыя сем’і сядзелі без хлеба, а на працу не наймаліся. Пан жа і абед даваў, і падвячорак, і ў канцы дня нешта ў руку – за работу. Не, сядзяць на печы і галадаюць!
От каго я ў жыцці зразумець не магу, дык гэта гультаёў. Як можна жыць без працы:?! Ну можна, канешне, і выпіць – чаму ж, я таксама не супраць кульнуць кілішак-другі. Але ж ад гэтага яшчэ больш агню да працы. Мая маці, бывала, здзіўлялася: “Што за чорт! Як вып’е, дык даёць і даёць – не прысядзе ні на хвіліну. На тыдзень наперад усё пераробіць!” А я такі, відаць, нарадзіўся. Бабы з вёскі на мяне крыўдуюць. “За Франуком грыба не збярэш”, – кажуць. Я ранютка, яшчэ сонца толькі прамяні распростваць пачынае, абжэргаю ровар – і паехаў. А ў лесе мне кожны кусцік знаёмы. Іду, як у краму – вось тут баравік павінен сядзець, а тут – чырвонагаловік…
Араць – дык араць. Касіць – дык касіць. За мной, як толькі калгас стаў, ніводная баба не згаджалася пракосы разбіваць – занадта шырока браў. Брыгадзір знайшоў выхад – пачаў ставіць за мной адразу дзвюх кабет.
У 1951 годзе забралі мяне ў армію. Запёрлі ажно ва Узбекістан. Спёка, пыл… І я злёг. Дыягназ: тромбафлебіт і эндакардыт. Палячылі мяне ў часці, потым накіравалі ў ваенны шпіталь у Самарканд – не пайшло лячэнне. Камісавалі. Прыехаў я дахаты ледзь жывы. Мяне – адразу ў Каменку. Ляжу, лячуся. А справа якраз перад Вельканцам была. І такая мяне маркота ўзяла. Пайшоў я да доктара: “Адпусціце вы мяне хоць на два дні – у хаце ж не быўшы, лічы, цэлы год”. Адпусціў. Пабыў я сярод сваіх, свянцонкі з’еў – чую: лягчэй мне робіцца. Ну і не пайшоў больш у бальніцу – а ну яе!
Ачухаўся трохі – чаго дома сядзець? Пайшоў па танцах. Спачатку ў сваёй вёсцы, а потым – і ў суседнія. Сабралася неяк нас, кярнянскай моладзі, чалавек 20 і – у Дзірмуны. Прыйшлі, стаім кучкай. Ажно бачу: дзеўка на мяне вачамі пастрэльвае. Нічога сабе такая з выгляду. Запрасіў яе на адзін танец, на другі. Ну і ў канцы дамоў павёў. А яна была з Чэрнішак.
Глянулася мне гэтая дзеўка. Іду, думаю: як бы гэта заўтра сюды патрапіць? Ажно аказалася: яе хата – якраз насупраць магазіна. “Эге, – думаю, – вось табе, Франэк, і зачэпка”. Назаўтра раніцай іду да сябра: так, маўляў, і так, маю намер напісаць таварышам па службе пісьмо, а паперы няма. Бачыў – у магазіне ў Чэрнішках сшыткі прадаюцца…
Селі мы на ровары, паляцелі ў Чэрнішкі. Ногі педалі круцяць, а галава думу думае: хоць бы дзяўчына праз акно мяне заўважыла, хоць бы з хаты выйшла …
Выйшла! Таксама як бы ў краму сабралася. Перамовіліся мы – ну я і прыліп! Кожную божую нядзельку – у Чэрнішкі. Хадзіў да дзеўкі год, а ўжо і другі год, гляджу, заступае… Сядзім мы з ёй неяк позна ўночы, а яна мне і кажа: “Тата на мяне злуецца. Счапілася, кажа, са старым (я на шэсць гадоў быў за яе старэйшы), ашукае ён цябе, а замуж не возьме”.
Ах, так…
–Раз такія размовы пайшлі, – кажу я дзеўцы, – адкладваць не будзем. Зараз я пайду да хаты, пару гадзін пасплю, пакуль развіднее, а потым апрану шэрую бурачку і прыйду па цябе.
Паспаў, апрануўся. Толькі клямку намацаў, як маці:
–Куды, сынок, сабраўся?
–Жаніцца вось надумаў, – адказваю.
–Ой, дзетка, ці ж табе дзевак з лепшых сем’яў не хапае. Ейная ж матка да гарэлкі прагная. Глядзі, каб і дзяўчына па яе дарожцы не пайшла.
Абняў я матку – пайшоў да дзеўкі. Яна мяне, вядомая справа, чакала – таксама падфасонілася. Ідзём. А дарога праз Кярняны вядзе. Убачыла нас праз акно мая маці. Выбягае:
–Можа, яшчэ адумаешся, сынок?
–Савецкія танкі ўзад не ідуць! – кажу я матцы.
Пайшлі мы ў сельсавет, і Равойціха нас распісала ў той жа дзень. Ну і што? І не прапаў! Не ведае мая жонка смаку гарэлкі. Акуратная, працавітая. Некалькі гадоў таму залатое вяселле адзначылі – у касцёле, як мае быць. Да працы, можа, не такая агністая, як я, але ж і не зломак – усе па бабскай лініі ў нас у парадку. А я за мужчынскай гляджу.
Я шмат гадоў адпрацаваў у калгаснай брыгадзе будаўніком. Каштоўным работнікам быў. А ведаеце, чаму? Бо вышыні не баюся. Па страсе як па хаце хаджу. Як касцёл аднаўлялі пад клуб, купалы рамантаваць мяне адпраўлялі – астатнія баяліся. Як лабяк панскага гумна бура развярнула – на верхатуры я ў адзіночку майстраваў. Ды і цяпер…
–У мінулым годзе, – укліньваецца ў расповед суседка Франца Антонавіча Яніна Адольфаўна Юркойць, – выйшла я на вуліцу… Госпадзі, Божа ты мой! Франак абапёр адну драбіну аб вяндлярню, узлез на яе вузенькі (метр на метр) дах, усцягнуў сюды ж другую драбіну, абапёр яе верх аб ствол дрэва, якое стаіць побач, і, ускараскаўшыся на самую верхатуру, прымацоўвае шпакоўню. “Ты куды, – крычу, – залез? Драбіна вось-вось “паедзе” з вяндлярні!
–Зрынешся – касцей не збярэш, табе ж 80 гадоў!
–Не дачакаешся, – смяецца ён у адказ.
І праўда, прымацаваў шпакоўню, абрэзаў сухія сукі і спакойна злез. Яму нічога, а мне сэрца ад страху разбалелася…
–От, у баб вочы на страх вялікія, – адмахваецца мой герой. – Як у скупых – на чужое дабро ці ў гультаёў – на чужую працу. На нас з суседам некаторыя кажуць: куркулі, работай гатовы ўдавіцца. Вока сяму-таму муляе, што каня трымаю. І буду трымаць, пакуль магу кармоў нарыхтаваць! Таму што люблю жывёлу. Таму што без каня селянін – не гаспадар. Я і свае соткі заару, і суседзям падмагну. І дроў прывезці, і ў Варняны калі-нікалі з’ездзіць. У магазін? Не, нам і тут тавараў хапае. За польскім часам па вёсцы яўрэй Ціпа езджаў – селядцы прадаваў. Грошай тады людзі не мелі, дык ён на збожжа яе абменьваў – мерку нават спецыяльную меў. Цяпер аўталаўкі прыязджаюць – і з Астраўца, і з Гудагаяў, і з Нарачы. У хату табе тавар унясуць – толькі плаці.
А ў Варняны мне з іншай прычыны даводзіцца ездзіць. Ці можа, не казаць? Ат, пажалюся, раз ёсць каму слухаць. Швагерка пры нас з жонкай жыве. Калека на галаву. Ад самага нараджэння. Гаротніца – не дай Божа. І мы праз яе пакуту маем немалую. Пад замком швагерку трэба трымаць – ідзе немаведама куды. Аднойчы не дагледзелі, дык пасля з міліцыяй ажно ля Рымдзюнаў злавілі. Дзяржава плаціць ёй пенсію – 300 тысяч з рублямі. І з гэтай сумы мне кожны месяц трэба варачаць назад у сабес 10 тысяч. Затрымаюся – тэлефануюць: у вас запазычанасць. Я ім кажу: “Людцы, мілыя, дзе ж я кожны раз вылятаю ў тыя Варняны, каб вам 10 тысяч адаслаць?! Зрабіце вы што, каб адразу іх вылічваць, у мяне і без вас клопатаў хапае – і па гаспадарцы, і з беднай хворай…
Або ў паліклініцы… Швагерцы па хваробе паложана лякарствы набываць за палову цаны. Палёгка? Канешне. Але ж для гэтага яе трэба рэгулярна вазіць у паліклініку, каб урачы маглі ўпэўніцца, што яна не выздаравела. Паспрабуй усадзіць такога чалавека ў машыну – хіба ланцугамі звязаць. А ў паліклініцы… Яна ж не разумее, што на свеце ёсць туалет – усё робіць пад сябе. Дома жонка анучу з рук не выпускае, а ў бальніцы што з ёй рабіць? Вось і прыходзіцца лякарствы набываць за поўны кошт.
Хворага чалавека даглядаць – цяжэй работы не прыдумаеш. Усё астатняе ў параўнанні з гэтым – радасць. Я і сам не сталёвага здароўя. Сардэчны клапан вось быў адмовіў – думаў: памру. Не, ачуняў. Пад машыну папаў. Мы тады разам з жонкай на цялятніку працавалі. Нашыя цяляты былі – на ўвесь калгас! Адправілі мяне неяк па сяменне ў Варняны. Еду на возе, коніка падганяю. І на гары ў Новай Вёсцы – бэмц… Наехала на мяне машына. Колы – у шчэпкі. Я – у баку ляжу, і побач конь аглоблі цягне. Выскачыў шафёр, белы, як снег у студзені: “Як ты, дзядзька? Можа, у бальніцу цябе адвезці?” Жывы, кажу. А па бальніцах ашывацца не маю часу – цяляты на ферме сямення чакаюць. Вось толькі колы ты мне, мілы чалавек, змарнаваў ушчэнт. Дае ён мне 100 даляраў – на рамонт ваза. Дзве паперкі па 50. Я адну ўзяў, а другую яму аддаў – мне чужога не трэба.
За тыдзень часу ён да нас дадому прыехаў – паглядзець, як я маюся. Узрадаваўся, што здаровы – падарыў бутэльку “Гарбачова”. Мы з суседам яе пры нагодзе і “прыгаварылі”.
Выпіць я не адмоўлюся – кроў бяжыць весялей. У нас заўсёды выпівалі. Але ж сёння п’еш, а заўтра – да работы. А цяпер паглядзіш – у каторага ажно рукі трасуцца да гарэлкі. З самай раніцы лупіць яе – толькі грыміць. Ты лепш супу якога пастарайся, чым смярдзючкі шклянку! На хлеб дзецям не мае, а на самагонку заўсёды скамбінуе. Паглядзіш: карова рыкае, цэлы дзень не перавязаная – выгрызе траву да голай зямлі. На гародзе лебяда – вышэй галавы. З вясны яшчэ нейкую лешку пракапаюць, пасеюць – абы з галавы, а прапалоць няма часу за гарэлкай. І жывуць. І не голыя-босыя. Паглядзіш: і шапку мае, і куртку добрую. Дзяржава такім гора-сем’ям дапамагае – чаму не піць? Навошта рупіцца?
Як з дзецьмі цяпер носяцца! Раней дзіця народзіцца, матка лыжку цукру ў анучку закруціць, у рот яму ўсуне, на мяжы ў цянёк пакладзе, а сама за серп і жне да расы. Плача малое? Няхай плача – спяваць лепш будзе. А цяпер дзяржава плаціць, тры гады жанчыне дома сядзець дазваляе. Машынамі паўзуны мыюць, ні печ паліць, ні вады са студні прыносіць не трэба – сядзяць на ўсім гатовым. І – ледзь жывыя ад стомы! Цяпер маладым толькі дзяцей і нараджаць. Гатовыя грошы. Самі, як тумбы, ходзяць, дзеці ўбраныя, як лялькі.
Мы інакш пражылі. Водаправодаў-каналізацый не ведалі. Сваім мазалём усё сабе здабывалі. І на кані выпадала быць, і пад канём… А вось жывыя ж яшчэ. Не, не жывыя – жывучыя…

Запісала Ганна ЧАКУР.