Iван Андрыянавiч Цiшкоў: “У кожнага пакалення – свае выпрабаванні”

Ты кажаш, я не ведаю вайны,
Што мне тады было гадоў замала.
Чаму ж яна мае забрала сны?
На ўсё жыццё наперад сны забрала.

Ніл Гілевіч

–Паглядаць на свет з вышынь свайго ўзросту і лягчэй, і складаней. Лягчэй – таму што заўсёды можна сказаць сабе: не, у гэтай сітуацыі я ўжо нічым не змагу дапамагчы – узрост не той. А складаней таму, што дапамагчы вельмі хочацца. На маім жа баку вопыт памерам у 81 год. А перажыта ўсяго  яшчэ на два разы па столькі ж.
Крыўдна бывае часам назіраць за маладымі. Здаецца, сытыя, добра апранутыя, у цяпле… Камп’ютары ў іх, мабільнікі, відзікі-шмідзікі… А радасці ў вачах няма.  Так хочацца часам падысці, прысесці побач з падлеткамі на лавачцы ў парку і сказаць: “Што хмурымся, хлопцы? Такое цудоўнае ў вас жыццё – люба-дорага глянуць, а вы… Эх, такую б жытуху ды майму пакаленню!
…Я ў бацькоў сёмым нарадзіўся. За мной – яшчэ адна сястра, восьмая. Лёгка не жылося ніколі. Мы ж – усходнікі, з Горацкага раёна. Да нас савецкая ўлада больш як на 20 гадоў раней прыйшла, чым сюды, на Астравеччыну. Карову бацьку загадалі здаць у калгас. Маўляў, не здасі – пакладзеш партбілет на стол сакратару парткама. Здаў бацька, а чым карміць васьмёра дзяцей, калі і прыбяліць не стала чым?.. “Кушай тюрю, Яша. Молочка-то нет”…
22 чэрвеня 1941 года мы пайшлі на масавае гулянне ў мястэчка Горы. У былую крэпасць Пятра І. Песні, танцы, мітусня. Без п’янак, канешне, нашмат больш сціпла, чым сёння, але весела. І пасярод гэтай весялосці раптам падымаецца на сцэну старшыня нашага сельсавета: вайна.
Усю дарогу да дому я бег. Адчыніў дзверы, закрычаў з парогу: “Мама, вайна!” І толькі тады чамусьці заплакаў. Ды і як было не заплакаць ва ўзросце адзінаццаці з паловай гадоў? Пацанёнак. Хаця касу ўжо да таго часу паспеў узяць у рукі – разам з бацькам на пакос выходзіў. Касец з мяне, вядома, быў яшчэ слабаваты…
У хаце падняўся крык…
Назаўтра прызвалі ўсіх нашых мужчын – у вёсцы засталіся старыя і малыя. Майго бацьку не ўзялі – яму ўжо было за 50 гадоў. Затое яго паставілі старшыней калгаса. Праўда, камандаваць не было чым. Коней раздалі па людзях. Астатнюю калгасную жывёлу – паступіў загад – сабралі ў гурты і пагналі ў Смаленск. Але па нашых палях хадзілі каровы і быкі з іншых гаспадарак. Адбіліся ад сваіх статкаў, напэўна. Такую жывёлу забіралі на калгасны двор, рэзалі і раздавалі мяса па дварах з разліку на колькасць едакоў. У той год хлеб наша вёска яшчэ сабрала з палёў – яго таксама раздалі па хатах. Потым пакумекалі і раздзялілі паміж сабой калгасную зямлю – па 50 сотак на двор.
Гэта ўжо пры немцах, таму што праз месяц пасля пачатку вайны немчура ўвайшла ў нашу вёску.
Наша зона бязлесая, а значыць, не партызанская. Спакойная. Немцы да жыхароў вялікіх прэтэнзій не прад’яўлялі. Нават школу адкрылі ў адным з дамоў. Пачатковую. Але я не хадзіў, таму што пачатковыя класы  паспеў скончыць да вайны.
Вось толькі моладзь у Германію ўганялі. Гэта было.
У сярэдзіне верасня 1943-га савецкія войскі прагналі немцаў. Адыходзячы, тыя спалілі амаль усю вёску – з 75-ці двароў ацалела мо з дзясятак. І ўгналі жывёлу. Амаль усю. Людзі хаваліся, хто дзе мог. Мы і яшчэ шэсць сем’яў залезлі ў калгасны склеп. Сядзім, не дыхаем. Раптам уверсе адкрываецца люк: “Русо?” І не чакаючы адказу, немец кідае гранату.
Граната ўпала проста на спадніцу маёй аднакласніцы Тані. І тая ад страху адкінула яе, не думаючы, куды. Атрымалася – у бок сваёй сям’і. Граната ўзарвалася, але нам пашчасціла – не забіла нікога. Выбраліся са склепа – бягом да рэчкі. Затаіліся ў яры. І вось што такое страх: ніхто нават не піскнуў. Нават малыя дзеці, хаця ўсе былі пасечаныя асколкамі.
Сядзім. Чуем: ідуць ланцугом. Перамаўляюцца паміж сабой. Бліжэй, бліжэй…Тут ужо не ўратавацца. Жанчыны сталі развітвацца: ты мне даруй, і ты мне… Як раптам чуем… Ваня, Сяргей… Ёлы-палы, дык гэта ж нашы!
Чырвонаармейцы дапамаглі нам выбрацца з яру, перавязалі раны. А жанчыны ад радасці не ведалі, чым аддзячыць. Апошняе прынеслі – хто яблык, хто бульбіну…
А дамы нашы ўжо дагаралі. Пагрэліся кожны ля свайго папялішча і пайшлі – хто зямлянку капаць, хто да сваякоў прасіцца…
Але абаснавацца надоўга не атрымалася – непадалёк ад нашай вёскі стаў фронт. На цэлых дзевяць месяцаў. Бамбёжкі, артабстрэлы, роў самалётаў.
Памятаю, як штрафную роту кінулі ў разведку боем. Каб разведаць агнявыя кропкі праціўніка. У суседскім садзе потым склалі гэтых забітых салдат літаральна ў штабель. Тут жа ў садзе ўсіх разам і закапалі – брацкая магіла. Спачатку забітых пабойваліся. Потым прывыклі. Цяжэй прывыкалі да голаду. Зіма 1944 года была галоднай. Вясной сталі збіраць па палях гнілую бульбу. Дадавалі да яе лебяду, галоўкі канюшыны і пяклі нешта накшталт бліноў. Паміж сабой мы звалі гэтую страву “ташноцікі”. У цёплым выглядзе яе яшчэ можна было праглынуць, а ў халодным – хоць ты плач, не лезла: слізкая, смярдзючая….
З сярэдзіны верасня 1943 года па канец чэрвеня 1944 года фронт стаяў у нашых мясцінах – пакуль не распачалася аперацыя “Багратыён”.
Зімой нашу вёску пачалі адсяляць у другую – за 15 кіламетраў. Тата закінуў на воз усё наша багацце – тры мяшкі бульбы (вось хітрун – нас гнілой карміў, а добрую трымаў на насенне!), і мы паехалі. Вяртацца ў наша Сакалова было нельга – пад страхам расстрэлу. Аднак у маі тата зноў загрузіў на воз наша багацце – бульбу, пасадзіў старэйшых сёстраў і ноччу паехаў ў вёску. У цемнаце яны пасадзілі гэтую бульбу на агародзе. Забягаючы наперад, скажу: неабараная, своечасова не праполатая, яна вырасла дробнай. Але толькі дзякуючы гэтай бульбачцы мы вытрымалі люты голад зімы 1945 года.
Праз нейкі час нас адсялілі далей – ужо за 45 кіламетраў. Мы вярнуліся дахаты ў разгар лета. Прыйшлі з пустымі торбамі ў, лічы, неіснуючую вёску – нават тыя дамы, што ацалелі ад пажару, былі разабраны – бярвёны выкарыстоўваліся для ўмацавання бліндажоў…
Канешне, мы, дзятва, рванулі ў акопы – узбройвацца. Здабылі сабе хто пісталет, хто – ружжо. Вялізны штабель снарадаў застаўся пасля фронту: бяры – не хачу. Бралі. Хоць калецтва праз іх было нямала.
Восенню 1944 года адкрылася школа. Мы ўсе былі пераросткамі, таму падалі дакументы ў пяты клас. Больш за 70 заяў. Дырэктар школы зрабіў праверачны дыктант. Трэба сказаць, што тут я быў у выгадным становішчы, таму што чытаў салдацкія газеты, часам браў “напракат” кнігі ў суседа. Словам, я напісаў дыктант лепш за ўсіх у класе –зрабіў толькі 29 (!) памылак, і мне паставілі “тройку”. Ва ўсіх астатніх граматычных памылак было на парадак больш. У выніку з 70 жадаючых у пяты клас было прынята толькі шаснаццаць вучняў.
Прыняць прынялі, а як вучыцца? Нічога ж няма – ні сшытка, ні алоўка. Бралі старыя кнігі і пісалі паміж радкамі. Чарніла рабілі з буракоў. Ненадзейная, трэба сказаць рэч – у любы момант маглі расплысціся. І дакажы потым, што ты зрабіў хатняе заданне…
Не было на чым сядзець, дык дырэктар загадаў, каб бацькі зрабілі дзецям парты самі. Зрабілі: касыя, крывыя, хістаюцца з боку ў бок. Вучыліся!
Дарэчы, неяк мы даведаліся, што ўнутры кожнага снарада ёсць ліст паперы. Можна здабыць. Мы дзейнічалі так: бярэш снарад і расхістваеш яго аб бруствер. Снарад паступова вымаеш, застаецца гільза. З гільзы дротам выцягваеш паперу, у якую закручаны порах.
З такіх лісткоў я зрабіў сабе цэлы сшытак. Недзе раздабыў гудрон і склеіў гэтыя лісткі паміж сабой. Калі аднойчы мой самаробны сшытак трапіў у агульны стос з іншымі, гудрон “палез”, і суседнія сшыткі прыклеіліся да майго намёртва.
А потым аднойчы снарад разваліўся ў маіх руках на дзве часткі. Толькі цудам ён не ўзарваўся. З таго часу я кінуў здабываць паперу. І сябрам сваім забараняў…

Дарэчы, у той час амерыканцы пачалі слаць у СССР прадуктовыя пасылкі. Кажуць, высылалі яны і масла, і каўбасу, але пакуль такая пасылка даходзіла да нашай глухой вёскі, у ёй заставалася толькі чорная фасоля. Жанчыны яе малолі і пяклі своеасаблівы хлеб, ад якога моцна ўздуваліся жываты.
Есці не было чаго, а за вучобу трэба плаціць. 150 рублікаў у год. З крыкам, са скандалам здабываў дырэктар школы гэтыя грошы.
Вучоба лічылася патрэбнай, але другаснай, на першым плане – гаспадарка. Са школы вяртаешся, цябе ўжо чакаюць: “Хутчэй, Іван, кідай кнігі – упрагайся ў плуг”. Аралі на сабе. Збіраліся разам па тры-чатыры сям’і  – бабы і падлеткі. Да плуга прывязвалі вяроўку, а да яе – доўгую палку. Браліся за яе тры чалавекі з аднаго канца, тры – з другога. І цягнулі. А за плугам ішоў які-небудзь дзядуля.
Бульбу ў 1945-ым садзілі шалупіннем – іншага насення не было. І прарасла, і вырасла нейкая.
Апраналіся ў перашытае з плашч-палатак, з парашутаў, з салдацкіх абпаленых выбухамі шынялёў. Жанчын чутно было здалёк – шамаценне ад іх спадніц з плашч-палаткавай тканіны стаяла нежартоўнае.
У дзясяты клас я хадзіў яшчэ ў лапцях.
Калі вярнуўся з вайны мой старэйшы брат Рыгор, мы пабудавалі хату. З асіны – іншага дрэва не знайшлося. За сем гадоў хата згніла.
Грышу пад Масквой асколкам снарада напалову адрэзала далоні рук: як трымаў вінтоўку – так і адрэзала. Пасля шпіталя яго перавучылі на шафёра, і брат вазіў снарады для танкавай арміі маршала  Рыбалкі. Вызваляў Прагу.
Мужы дзвюх маіх сясцёр загінулі на вайне. Сёстры так больш і не выйшлі замуж. Хаця былі маладымі і прыгожымі жанчынамі.
Госпадзі, колькі добрых людзей лягло ў зямлю маладымі! Колькі зламаных лёсаў! Колькі слёз і крыві праліта бязвінна! Сёння мне ўжо і самому часам не верыцца, што ўсё гэта давялося перажыць – маёй краіне і мне. А хіба ж паверыць у мае словы сённяшні сыты і дагледжаны падлетак?
Не, у кожнага пакалення свае выпрабаванні. Можа, ў сённяшняй моладзі выпрабаванне – сытасцю?

Запісала Ганна Чакур.