З асколкам у лёгкім прайшоў вайну Сямён Харытонаў

09:07 / 09.05.2022
Працуючы ў Нацыянальнай бібліятэцы з архіўнымі падшыўкамі «Астравецкай праўды», звярнула ўвагу на нумар газеты за 9 мая 1967 года. Ён вылучаўся з іншых святочным сінім колерам, цэнтральным тэматычным разваротам «Мір на зямлі і свабоду сваю мы адстаялі ў баю» і шэрагам публікацый пра ветэранаў вайны, загінулых землякоў, захаванне і ўшанаванне іх памяці. 
Вока міжволі зачапілася за невялікі артыкул «Захоўваючы сцяг палка», падпісаны «С. Ха­ры­тонаў, палкоўнік у адстаў­цы». А пад ім – кароткае паве­да­мленне «Ад рэдакцыі. Калі нумар быў гатовы да друку, прыйшла жалобная веска: раптоўна памёр Сямён Хары­то­навіч Харытонаў. Рэдакцыя смуткуе з гэтага выпадку і выказвае спачуванне сям’і нябожчыка». На апошняй старонцы той жа газеты надрукаваны не часты ў тагачасных газетах некралог за подпісам «Група таварышаў», у якім сцісла расказваецца пра баявы і жыццёвы шлях былога астравецкага ваенкома, палкоўніка Харытонава. 
Міжволі падумала: ці не мае да­чынення ветэран, што пайшоў з жыцця напярэдадні Дня Перамогі, якую ён, мяркуючы па газетнай публікацыі, гераічна набліжаў, да сённяшняга супрацоўніка Аст­равецкага энергазбыту, удзель­ніка інтэлектуальных гуль­няў Ула­дзі­міра Харытонава? Тут жа пера­сла­­­ла Уладзіміру Ана­толье­вічу ко­пію публікацыі – і неўза­баве ат­ры­­­мала адказ: «Так, гэта мой дзед».
І вось мы гутарым у рэдакцыйным кабінеце.
– Я не ведаў дзеда, – гаворыць Уладзімір Анатольевіч. – Ён памёр за два гады да майго нараджэння. Але бабуля, Ганна Кандрацьеўна, якая жыла з намі, шмат пра яго расказвала. І дакументы…
Ён дастае з сіняй папкі ваенны білет, ордэнскую кніжку, той самы нумар «Астравецкай праўды» з апошняй дзедавай публікацыяй і некралогам, аўтабіяграфіі, напісаныя роўным акуратным почыркам і надру­каваныя на пішучай машынцы (пад капірку, праз адзін інтэрвал, дзе-нідзе зроблены паметкі алоўкам ці ручкай), паслужны спісак Міністэрства абароны Саюза ССР… І фотаздымкі: малажавы палкоўнік – кароткая стрыжка, разумныя вочы, на грудзях – безліч узнагарод; ён жа побач з прыгожай жанчынай і трыма рознаўзроставымі, але аднолькава бялявымі хлопчыкамі.
– Была яшчэ дзяўчынка – яна страцілася ў гады вайны. Бабуля ўсё жыццё чакала дачку. Але гаварыць пра гэта не любіла…
…Гартаю пажоўклыя старонкі, углядваюся ў роўныя радкі, напі­саныя амаль каліграфічным почыркам, без адзінай граматычнай памылкі («Адукацыя ніжэйшая, 5 класаў», – чытаю ў дакументах. Не веру!). 
І час паварочвае назад свой бег, прастора расступаецца, сведкі ажываюць…  

002.jpg

  …Сямён Харытонаў нарадзіўся ў 1908 годзе ў вёсцы Курава Ле­нін­скага раёна Вялікалукскай воб­лас­ці Расіі. Бацькі былі беднымі сяля­намі. Такі ж спрадвечны лёс – араць ды сеяць – чакаў і сына: да сялянскай працы яго прыставілі адразу пасля заканчэння пяці класаў (у адпаведнасці з іншымі крыніцамі – трох), лічылася, што такой адукацыі вяскоўцу хопіць.

Лёсавызначальным у жыцці юна­ка стаў 1930 год: яго прызва­лі ў армію. Там Сямён закончыў палкавую школу, яго прызначылі камандзірам аддзялення. Ваенным добра: абуты, апрануты, накормлены, за цябе вырашаюць, куды ісці і што рабіць, знай сабе выконвай загады… 
Два гады службы праляцелі імгненна – давялося вяртацца ў роднае сяло, да каня і плуга. Але, папрацаваўшы год у калгасе, юнак вярнуўся ў армію на звыштэрміновую службу – у той жа полк і дывізію, дзе служыў.  
Харытонава зноў прызначылі камандзірам аддзялення, затым – старшыной кулямётнай роты. Пяці класаў адукацыі не хапала – яго накіравалі на курсы камандзіраў узводаў. І ваенная кар’ера Сямёна Харытонава пайшла ўгору: камандзір кулямётнага ўзвода, затым – роты, і ўсё ў родным палку, у сваёй дывізіі. 

001.jpg

У 1935 годзе Сямён ажаніўся. Прыгажуню жонку, на 12 гадоў мала­дзейшую, знайшоў у сваім жа сяле. Цяжка сказаць, якім ветрам карэнную пецярбуржанку пасля рэвалюцыі занесла ў Вялі­ка­лукскую вобласць, але можна здагадацца, што гэта быў вецер перамен. Праз год, у 1936-м, у іх нарадзіўся старэйшы сын Ула­дзі­мір. Мяркуючы па тым, што пасведчанне аб  нараджэнні выдадзена ў родным сельсавеце, Ганна Кандрацьеўна чакала свайго каман­дзіра ў вёсцы.
…Ваенным быць добра. Калі б не войны. У 1939 годзе пачалася фінская, якую затым сарамліва назавуць кампаніяй. Сямён Харытонаў удзельнічаў у баях на Карэльскім перашыйку ў якасці камандзіра кулямётнага ўзвода. Тады ж ён атрымаў першы ордэн Чырвонага Сцяга – як сціпла напісаў у аўтабіяграфіі, «за ўдзел у штурмавой групе па блакіроўцы дота і забеспячэнне агнём атакі батальёна на востраве Кайвіста».
У кароткім перапынку паміж войнамі Сямён Харытонаў закон­чыў у Маскве курсы ўдаска­на­лен­ня штабных каман­дзіраў. У кра­савіку 1941 года ён ужо па­моч­нік начальніка штаба палка.
На гэтай пасадзе і застала яго Вялікая Айчынная вайна. Але ўжо 15 ліпеня 1941 года Харытонаў у якасці камандзіра стралковага батальёна адправіўся на Паўноч­на-Заходні фронт на абарону Ленінграда. 

«Ва ўмовах упартых баёў з пера­ўзыходзячымі сіламі праціўніка батальён у складзе 17 стралковага палка 43 стралковай дывізіі на сухапутным участку быў адрэзаны ад Ленінградскага фронту ў раёне Цераокі (цяпер горад у складзе Фінляндыі . – Н.Р.) Вывезены на параходзе па Фінскім заліве, батальён заняў абарону на старой граніцы паўночней Ленінграда ў раёне Васкелова (цяпер вёска ва Усевалажскім раёне Ленінградскай вобласці. – Н.Р.). Па заданні камандавання Ленінградскага фронту 19 верасня 1941 года батальён раптоўнай атакай знішчыў роту салдат праціўніка, захапіў вышыню Сіманаўская і ўмацаваўся на ёй. У выніку быў ліквідаваны агонь прамой наводкі артылерыі праціўніка на нашых».
(З аўтабіяграфіі Сямёна Харытонава.)

13 лістапада ў баях за горад Мга (цяпер гарадскі пасёлак Кі­раў­скага раёна Ленінградскай вобласці. – Н.Р.) Сямён Харытонаў быў цяжка паранены ў левую руку. Больш за тры месяцы лячыўся ён у шпіталі ў Ленінградзе. А калі рана зацягнулася – зноў на фронт. 
У верасні 1942 года ў цяжкіх баях пад  Ржэвам, калі полк стра­ціў да 80% асабовага саставу, начальнік штаба палка быў у другі раз цяжка паранены, асколак трапіў яму ў левае лёгкае. У шпіталь капітана Харытонава накіравалі ва Уфу. Падлячыўшыся, ён зноў вярнуўся на фронт. Хоць той асколак застаўся ў лёгкім на ўсё жыццё. І – скажам, забягаючы наперад, – істотна яго скараціў…
У 1943 годзе Сямён Харытонаў, на той час – начальнік штаба 361 стралковага палка156 стралковай дывізіі, трапіў у Беларусь.

«У верасні 1943 года полк быў перакінуты на віцебскі напрамак у раён г. Гарадок. Пасля баёў у раё­не возера Езярышча 361 стралковы полк працягваў праследаваць адыходзячага праціўніка і пры падыходзе да вёскі Шуміліна быў спынены арганізаваным агнём і контратакамі свежых сіл праціўніка, дзе заняў абарону. У час абарончых баёў са снежня 1943 па ліпень 1944 года ў раёне в. Шуміліна полк, маючы вялікі некамплект у асабовым складзе, абараняючы раён па фронце да  5 кіламетраў, неаднаразова адбіваў буйныя разведгрупы праціўніка, трывала ўтрымліваў заняты ўчастак абароны, захапіў некалі палонных і затрымаў разведчыка праціўніка, які спрабаваў перайсці лінію фронту з дадзенымі аб размяшчэнні нашых часцей».
(З аўтабіяграфіі Сямёна Харытонава.)

Той разведчык, мусіць, быў надзвычай каштоўны: за яго затрыманне Сямёна Харытонава ўзнагародзілі ордэнам Айчыннай вайны І ступені.
У 1944 годзе вайна пакацілася на захад. Дакладней, яе «пака­ціла» Чырвоная армія. І Сямён Хары­тонаў быў часцінкай гэтай магутнай машыны, адным са шматлікіх маленькіх «вінцікаў», які, тым не менш, рабіў разам з усімі вялікую справу.

«Пасля прарыву абароны праціўніка ў раёне Віцебска ў ліпені 1944 года 361 стралковы полк, праследуючы  адыходзячага праціўніка і ўдзельнічаючы ў разгроме акружанай групіроўкі, знішчыў і ўзяў у палон каля тысячы салдат і афіцэраў  фашысцкай арміі, якія спрабавалі прарвацца да сваіх часцей».
(З аўтабіяграфіі Сямёна Харытонава.)

Падчас той наступальнай апе­рацыі адбыўся эпізод, пра які Сямён Харытонавіч расказваў ва ўжо згаданым артыкуле «Астравецкай праўды» «Захоўваючы сцяг палка».

«Летам 1944 года наш трэці Беларускі фронт з баямі ішоў па літоўскай зямлі. (…). Услед за наступаючым палком рухаўся штаб з абозам боекамплекта. Прасоўваліся хутка, спыняцца было нельга. На адным з участкаў здарылася непрадбачанае: сусед злева затрымаўся ў наступленні, а падраздзяленні нашага палка ўсё ішлі наперад. У гэты прарыў прасачылася рота нямецкіх салдат і схавалася ў хмызняку каля палявой дарогі, па якой рухаўся наш штаб і абоз. Немцы сустрэлі нас суцэльным агнём ручных кулямётаў. (…). Становішча было складаным: у нас быў палкавы сцяг, які належала захоўваць як сваё вока, і абоз з боекамплектам». 
(«Астравецкая праўда» за 9 мая 1967 года.)

У той цяжкі момант Сямён Харытонаў – адзіны з афіцэраў, хто знаходзіўся пры штабе, – узяў камандаванне на сябе. Сілы былі няроўныя: каля трыццаці  нашых байцоў супраць сотні немцаў. Немцы палівалі знішчальным кулямётным і аўтаматным агнём, спрабавалі ўзяць у акружэнне. Праціўнікаў раздзяляла некалі дзясяткаў метраў. Тым не менш, граматна арганізаваная абарона не дазволіла фашыстам захапіць сцяг палка, знішчыць штабны абоз. Каля двух гадзін доўжыўся крова­пралітны бой. На шчасце, радыстка паспела выклікаць падмацаванне.  Нямецкую роту чырвонаармейцы знішчылі амаль поўнасцю, загінула двое нашых, сямёра былі паранены. За той бой сем байцоў былі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі. А Сямён Харытонаў атрымаў асаблівую ўзнагароду – ордэн Аляксандра Неўскага, якім адзначалі выключна камандзіраў Чырвонай арміі, якія ў гады Вялікай Айчыннай вайны праявілі ў баях асабістую смеласць, мужнасць і адвагу і ўмелае камандаванне, якія  забяспечылі паспяховыя дзеянні сваіх часцей.
У верасні 1944 Сямёна Харытонава прызначылі камандзірам 732 стралковага палка 235 стралковай дывізіі. Пасля былі яшчэ кровапралітныя баі за Кёнігсберг. А ў сакавіку 1945 года яго накі­равалі ў Маскву на паскораны курс акадэміі імя Фрунзе. 
Але да вучобы Харытонава не дапусцілі: не прайшоў медыцын­скую камісію – перашкодзіў той самы асколак у лёгкім, які застаўся з 1942 года. Ваяваць ён дазваляў, а вось вучыцца на вышэйшага камандзіра – не. Харытонава вярнулі на ІІІ Беларускі фронт, толькі ўжо ў рэзерв. 
Потым, пасля некалькіх пера­водаў, Сямён Харытонавіч апы­нуўся ў Астраўцы, у жніўні 1948 года яго прызначылі раённым ваен­ным камісарам. Невялікі рай­цэнтр на паўночным захадзе Бела­русі стаў яго апошнім жыццё­вым прыпынкам, месцам нараджэння трэцяга сына Віктара (другі, Анатоль, з’явіўся на свет у 1945 годзе усё там жа, у роднай вёсцы).
Ваенкомам ён працаваў да 1955 года, затым, ужо ў званні палкоўніка, выйшаў у адстаўку – франтавыя раненні здароўя не прыбаўлялі. І да часу, у 59 гадоў, звялі героя вайны на той свет.
За подзвігі ў гады Вялікай Айчын­най вайны Сямён Харытонаў узнагароджаны трыма ордэнамі Чырвонага Сцяга, ордэнамі Чырвонай Зоркі, Аляксандра Неўскага, Айчыннай вайны І ступені, медалямі «За абарону Леніграда», «За перамогу над Германіяй», «За ўзяцце Кёнігсберга», «За баявыя заслугі» і іншымі.
А галоўнае – удзячнай памяццю нашчадкаў.




Подписывайтесь на телеграм-канал «Островецкая правда» по короткой ссылке https://t.me/ostrovetsby.

Телеграм-канал «Островецкая правда»  – всё самое интересное из жизни Островца и Островецкого района. 


Подписывайтесь на телеграм-канал «Гродно Медиа Group» по короткой ссылке t.me/GrodnoMediaGroup.

Телеграм-канал «Гродно Медиа Group» – это ежедневные новости районов Гродненской области и города Гродно.



Текст: Нина Рыбик