Шатландыя вачамі Ніны Рыбік
16:21 / 21.11.2018
Такім чынам – Шатландыя!
Думаю, калі спытаць прахожых на вуліцы Астраўца, што яны ведаюць пра Шатландыю, то большасць успомніць нацыянальнае мужчынскае адзенне – кілт, якое ў нас – прадмет двухсэнсоўных жартаў і анекдотаў, нацыянальны музычны інструмент – валынку, якая, дарэчы, моцна нагадвае беларускую дуду, віскі (наша самагонка, настоеная на дубовай кары – амаль што тое ж самае), лахнэскую пачвару… Аматары літаратуры, безумоўна, узгадаюць рамантычныя балады Роберта Бёрнса і высакародных рыцараў Вальтэра Скота. Бадай, усё. Прызнаюся шчыра: да нядаўняга часу я не моцна адрознівалася ад гэтай большасці.
І гэта на самой справе так. Да прыкладу, калі дачка заказала ў кафэ традыцыйны англійскі чай «Граф Грэй», афіцыянт нібыта жартам – але ж ва ўсякім жарце толькі доля жарту! – здзіўлена ўзняў бровы: «Вы ўпэўнены, што зрабілі правільны выбар?» А на мінулым чэмпіянаце свету па футболе, расказвалі, шатландцы гатовы былі хварэць за каго заўгодна – толькі не за зборную Англіі.
Знаёмства
Першае ўражанне ад Шатландыі: машыны тут нейкія няправільныя, і ездзяць яны няправільна! Потым зразумела: гэта ж левабаковы рух! Але ведаць – гэта адно, а бачыць вадзіцеля не на тым месцы – гэта зусім іншае. Добра, што я была толькі пасажыркай, ды і то на заднім сядзенні.
…І за акном нашай «няправільнай» машыны мільгаюць «няправільныя» краявіды.
Я думала, што восень – яна ўсюды аднолькавая. Але ж не: у Шатландыі гэтая «рыжая каралева» не такая яркая, як у Беларусі – больш сціплая ці што? Не рве вока рознакаляровасцю кляновага лісця: жоўта-бура-зялёныя фарбы гарманічна адцяняюць веліч і прыгажосць гор, што ўздымаюцца на гарызонце, шэрую дымку шматлікіх незвычайнай прыгажосці лохаў (я не абзываюся: так па-шатландску называюцца азёры). Спрабуючы разгледзець у шызай дымцы над іх пабітай рабацінкамі дажджу воднай гладдзю далёкія і нерэальныя, як мроі, горы, міжволі пачынаеш верыць у рэальнасць лахнэскай пачвары. Калі яна і сапраўды недзе жыве – то, безумоўна, у такім вось возеры-лоху, дзе мяжа паміж рэчаіснасцю і выдумкай такая ж зыбкая, як і навакольныя краявіды…
…А апалае лісце там не прыбіраюць. Зусім! Рознакаляровым восеньскім дываном яно ляжыць не толькі на акуратна падстрыжаных газонах ў батанічным садзе і ў гарадскіх скверах, дзе мы гулялі з унукам, але і на вуліцах. І калі скверы і паркі можна было б спісаць на клопат «зялёных», якія пераконваюць, што апалае лісце – гэта натуральнае ўгнаенне для раслін, то на тратуарах і дарогах яно становіцца дадатковай крыніцай небяспекі: слізка! Ну хоць ты арганізуй там суботнік па падрыхтоўцы горада да зімы…
Глазга, дзе жыла амаль два тыдні, я палюбіла з першага позірку, аднёсшы гэты самы буйны ў Шатландыі горад да ліку тых нямых сведкаў гісторыі, у якіх, па маім разуменні, жыць нельга – як у старой частцы Пецярбурга, да прыкладу, ці ў Полацку. Мне сапраўды не вельмі зразумела, як можна жыць у доме, пабудаваным у 1870 годзе – з вінтавой лесвіцай з двума дзясяткамі прыступак, што вядуць з пярэдняй у кватэру; з акном у столі, праз якое ноччу шчодра льецца месяцавае святло, а днём, калі расступяцца хмары, натоўпамі скачуць сонечныя зайчыкі; са старадаўнім вялізным камінам – нязменным атрыбутам кожнай тутэйшай кватэры: пра гэта сведчаць каміны, што ўзвышаюцца над дахам кожнага пад’езда.
Немагчыма не палюбіць і батанічны сад Глазга: старадаўні – на ўваходзе фотаздымкі сем’яў віктарыянскай эпохі, што «выгульвалі» на гэтых дарожках сваіх нашчадкаў. І абсалютна бясплатны. Ён – любімае месца прагулак мам з дзецьмі, закаханых парачак – усіх, каму хочацца правесці час у цішыні і прыгажосці. Пад шатамі незвычайных дрэў і кустоў – ля кожнага стаіць таблічка з апісаннем, але ж той панядзелак, з якога я пачну вучыць англійскую, пакуль не наступіў – аднолькавыя сціплыя, зручныя драўляныя лаўкі. І на кожнай – таблічка. Я доўга не магла зразумець: для чаго? Пакуль дачка не растлумачыла: іх жыхары Глазга ўстанаўліваюць у гонар сваіх памерлых родзічаў. Як пацвярджэнне таго: сціплы букецік кветак на адной з такіх лавак. Прыгожая традыцыя, мне здаецца, – нашмат больш жывая, чым грувасткія каменныя помнікі на могілках, і тым больш – крыжы і вянкі ўздоўж дарог… Лаўкі абсалютна аднолькавыя – каб не ператвараць добрую справу ў кірмаш пыхі і ганарлівасці.
Знаёмства са сталіцай
Праўда, наведаць яго нам не ўдалося. Зрэшты, Дзмітрый Крылоў у сваіх «Непуцёвых нататках» сцвярджаў, што зараз адчуць дух Шатландыі там немагчыма: яго даўно выветрылі шматлікія турысты. Яшчэ б: з XI стагоддзя, калі не раней, топчуць яго тэрыторыю ўсякія-ўсялякія… Ну што ж, будзем лічыць, што мы і не хацелі…
Дух Шатландыі я спрабавала адчуць на вузкіх вулачках сталіцы – хоць і там, здаецца, турыстаў больш, чым абарыгенаў…
…Цэнтры сталіц па сутнасці сваёй падобныя ва ўсім свеце: у кожнай ёсць свой пешаходны «арбат», паўсюль – турысты з фотаапаратамі, сувенірныя крамы…
І пры гэтым у кожнай – свае адметнасці. Эдзінбург заманьвае турыстаў старажытнай архітэктурай – ад усведамлення таго, што палац, храм, дом, публічная бібліятэка пабудаваны пяць ці нават больш стагоддзяў таму, а замак увогуле амаль што тысячу – мурашкі па скуры.
А яшчэ сапраўднымі шатландцамі ў кілтах і з валынкай, падобнай на беларускую дуду, якая іграе так меладычна-жаласліва...
Нацыянальнае шатландскае адзенне – гэта не толькі кілт (мужчынская спадніца ў клетку, па колеру якой можна вызначыць, да якога са шматлікіх кланаў належыць «кілтаносец»). У класічным варыянце да яго абавязкова дадаецца перакінуты цераз плячо плед, аздоблены футрам скураны кашалёк, кароткія панчохі – накшталт гольфаў, спецыяльныя чаравікі і галоўны ўбор.
Шатландскі нацыянальны касцюм можна ўбачыць не толькі ў музеях, этнаграфічных святах ці на зарабляючых на турыстах артыстах. Нават за час свайго непрацяглага знаходжання ў Шатландыі я неаднойчы бачыла на вуліцах горада мужчын у кілтах – ну можа, не зусім у класічным варыянце. Кілт – абавязковае адзенне на важныя сямейныя святы – вяселле, да прыкладу. І для кожнага сапраўднага шатландца справа гонару мець кілт – хоць і каштуе ён нятанна, да тысячы фунтаў стэрлінгаў (прыкладна 2700 беларускіх рублёў). Купіць яго можна ў магазінах ці заказаць у спецыяльных атэлье, нават для зусім маленькіх хлопчыкаў.
У Шатландыю я «кантрабандай» прывезла нашы беларускія вірусы – і Дзень маці правяла ў ложку з тэмпературай. Таму забраніраванае дачкой на гэты дзень «англійскае чаяпіцце» давялося перанесці на наступны дзень.
Англійскае чаяпіцце не мае нічога агульнага з паняццем «папіць чаю». Не, папіць чаю, кавы, перакусіць тут можна ў любой з дзясяткаў ці нават соцень кафэшак, якія на кожным кроку, – нават у старажытных храмах адкрыты кафэ і рэстараны. Лічыцца, што выкарыстоўваць такую прыгажосць толькі для малітваў «нерэнтабельна». Цікавая і даволі спрэчная выснова, па маім разуменні, – але са сваім статутам у чужы манастыр ці царкву лезці не варта.
Перакусваючы ў чарговай малюсенькай кафэшцы на 10-12 месцаў нацыянальным шатландскім «чорным пудзінгам» – нешта кшталту крывяной каўбасы, запечанай у булачцы, – я разважала: чаму ў нас так слаба развіта грамадскае харчаванне? У апошні час кафэ і рэстараны адкрываюцца і ў нашым горадзе – але, па-першае, усе яны разлічаны на банкеты як мінімум чалавек на 20-30: вяселлі, юбілеі і жалобныя абеды – іх асноўная крыніца даходаў. А, па-другое, нягледзячы на розныя назвы і статус – дзяржаўныя ці прыватныя, усе яны, на жаль, падобныя, як блізняты: тая ж кухня, што сыходзіць каранямі ў савецкі «общепит», той жа інтэр’ер… А такіх вось, са сваім адметным тварам, асаблівымі круасанамі ці кавай, куды б можна было зазірнуць перакусіць, выпіць кавы ці проста пагартаць кніжку, якая стаіць тут жа, на паліцы – няма! Ці амаль што няма….
Мне здаецца, я ведаю, чаму: не прывыклі яшчэ нашы людзі, што ў кафэ можна зайсці проста так. Без нагоды – пасядзець, перакусіць, адпачыць, заказаць філіжанку толькі што зваранай водарнай кавы ці прызначыць там дзелавую сустрэчу… Юбілеі і вяселлі мы ўжо «вынеслі з хаты» – паціху і нашы жанчыны сталі шкадаваць не толькі грошы, але і сябе. А вось перакусіць камфортна і смачна, а не піражком у скверы на лавачцы, пакуль яшчэ не навучыліся.
Дык вось, пра англійскае чаяпіцце. Яно адбылося ў старадаўнім будынку ў цэнтры Глазга, у прыгожым рэстаране, які, нягледзячы на панядзелак і пасляабедзенны час, быў запоўнены. У паўзмроку таямніча гарэлі свечкі, на сценах – цікавыя фотаздымкі – я так зразумела, што гэта была выстава партрэтаў нейкага фотамастака… Вышкаленыя афіцыянты, прадуманая да дробязяў сервіроўка.
Ну і, вядома ж, чай – сартоў дваццаць на выбар. А да чаю нам падалі… Трохпавярховую горку з дзясяткам ці больш відаў розных булачак, пірожных, бутэрбродаў, сконаў – і гэтак далей, і да таго падобнае. Не слабы такі абед, скажу я вам. Усё запіхнуць у сябе мы не здолелі – нават страшны звер жаба, які ўвесь час нашэптваў, што ўсё такое смачнае, і галоўнае – за ўсё ж заплачана! – не здолеў прымусіць нас гэта зрабіць.
Затое я зараз ведаю, што азначае англійскае чаяпіцце. І што Дафна Дзюмар’е, якая вельмі ярка апісвала гэта ў маім любімым рамане «Рэбекка», не хлусіла.
Краіна кантрастаў
Тыя, хто лічыць, што за мяжой усё выключна беззаганнае, не тое, што ў нас, «саўкоў», вельмі памыляюцца. Гэтак жа, як і «квасныя патрыёты», якія шукаюць – і безумоўна ж, знаходзяць! – у замежных краінах «блох», каб даказаць сваю выключнасць – не ў гэтым, я лічу, патрыятызм. Усё, як у той песні: «Любіш сваё – паважай і чужое, любіш чужое – шануй і сваё».
Тых, хто думае, што бамжы і жабракі – выключная адметнасць постсавецкіх краін, мушу расчараваць: у Шатлындыі я неаднойчы сутыкалася з імі. Яны сядзелі тут і там з папяровай шклянкай у руках, просячы грошай. Адзін з такіх, малады хлопец, падобна, «працуе» ля дзвярэй магазіна, у якім мы куплялі прадукты. Ні разу не бачыла, каб яму нехта нешта падаваў – зрэшты, гэта гаворыць не пра сквапнасць шатландцаў і не пра іх адносіны да жабракоў, а, хутчэй, пра тое, што зараз на захадзе мала хто носіць у кішэні наяўныя грошы: усе разлічваюцца карткамі.
А ля вакзала прама на тратуары на надзіманых матрацах спалі бяздомныя – і не афраазіяцкай, а цалкам еўрапейскай знешнасці. Побач – тэрмас, кантэйнеры з ядой… І гэта ў адной з самых багатых краін захаду!
Роздум з нагоды
Людзі без пэўнага месца жыхарства, якіх у нас называюць бамжамі, ёсць усюды. І ад узроўню жыцця ў краіне гэта калі і залежыць, то толькі часткова. Проста заўсёды і ўсюды былі, ёсць і, напэўна, будуць тыя, хто не жадае працаваць, падпарадкоўвацца законам і правілам – і выбіраюць такую вось свабоду ад грамадства.
Запомніўся эпізод з некалі прачытанай кніжкі, назву і аўтара даўно забылася – а гэта вось помню. Да хіраманта прыходзіць прыгожая забяспечаная жанчына і прыводзіць з сабой сына, паслухмянага разумнага хлопчыка. Жанчына просіць хіраманта сказаць, што чакае яе дзіця ў будучыні? «А я гляджу на руку гэтага абласканага бацькамі і лёсам дзіцяці, якое мае ўсё, што толькі пажадае, – і бачу ў яго на далоні знак бамжа, – расказвае хірамант. – І разумею, што жыццё ён скончыць недзе пад мостам ці на сметніку...»
Не бяруся сцвярджаць, што ўсё менавіта так, але што ў любой краіне – і ў беднай, і ў багатай – ёсць людзі, што стаяць ля магазінаў з працягнутай рукой, прымушае задумацца…
З таго, што яшчэ не спадабалася ў Глазга: пакеты са смеццем ляжаць проста на тратуарах ці ля пад’ездаў. Уяўляеце: старадаўні прыгожы дом з вітражнымі дзвярыма, а перад імі – пакет са смеццем. Хоць за вуглом стаяць спецыяльныя кантэйнеры… Усё ж людзі-свінні сустракаюцца не толькі ў нас – і гэтая «міжнародная салідарнасць» ніколькі не радуе: горы смецця ў акіяне не адзін чалавек стварыў, і нават не грамадзяне адной краіны…
У школу там ідуць з 5 гадоў – і адразу па поўнай праграме: урокі да 15 гадзін, адзнакі ў дзённік, хатнія заданні…
Не спадабалася і школьная форма – ні мешкаваты фасон, ні мышына-шэры колер яе. Нават нашы савецкія карычневыя сукенкі, мне здаецца, былі больш прыгожымі і элегантнымі…
Зрэшты, тут зноў дарэчы ўспомніць пра іх манастыр і свой статут…
Зрэшты, не буду вам надакучаць: спадзяюся, што агульнае ўражанне ад краіны Бёрнса, лохаў, замкаў, кілтаў і кантрастаў вы з маёй дапамогай атрымалі.
